जागतिकीकरण

1. नैसर्गिक संसाधनांचा अतिवापर:

2. प्रदूषण वाढ:

3. कचरा व्यवस्थापनाची समस्या:

जागतिकीकरण म्हणजे 

 स्थानिक वस्तूंची किंवा घडामोडींची जागतिक स्तरावर स्थानांतरणाची प्रक्रिया. ह्या संज्ञेचा उपयोग बहुधा आर्थिक जागतिकीकरणाच्या संदर्भात केला जातो. जागतिकीकरण म्हणजे देशाच्या अर्थव्यवस्थेचे जगाच्या अर्थव्यवस्थेबरोबर एकत्रीकरण करणे ,२० व्या शतकाच्या शब्दकोशानुसार जागतिकीकरण म्हणजे जगभर पसरणे ,एकाच वेळी संपूर्ण जगाचा किंवा जगातील सर्व लोकांचा विचार करणे ,त्यात व्यापार, विदेशी थेट गुंतवणूक, भांडवल प्रवाह, प्रवास आणि तंत्रज्ञान यांच्या प्रसाराच्या माध्यमाने राष्ट्रीय अर्थव्यवस्थेला आंतरराष्ट्रीय अर्थव्यवस्थांसाठी खुले केले जाते. विश्व बँकेच्या अहवालानुसार जागतिकीकरण म्हणजेअ- १) उपभोग्य वस्तुंसह सर्व वस्तुंच्या आयातीवरील नियंत्रण हळूहळू समाप्त होणे. २) आयात शुल्काचा दर कमी करणे. ३) सार्वजनिक क्षेत्रांचे खाजगीकरण करणे होय. दिपक नायर यांच्या मते, देशांच्या राजकीय सीमांमध्ये आर्थिक क्रियांचा विस्तार करणे म्हणजेच जागतिकीकरण होय. डॉ. यशवंत मनोहर यांच्या मते जागतिकीकरण म्हणजे जगातील वेगवेगळ्या देशांनी परस्पर व्यापार करणे होय.[१]

भारतात १९९० च्या सुमारास जागतिकीकरणाला सुरुवात झाली. ह्या काळात देशावरचे विदेशी कर्ज एवढे वाढले होते की जागतिक बँक   आंतरराष्ट्रीय नाणे निधी ह्या खाजगी जागतिक संघटनांनी भारताला आणखी कर्ज देणे नाकारले व कर्ज मिळवण्यासाठी भारतावर काही अटी लादल्या. ह्या अटींमध्ये भारताने आपल्या अर्थव्यवस्थेमध्ये काही धोरणात्मक बदल करून तिला विदेशी कंपन्यांसाठी खुले करणे समाविष्ट होते. अर्थव्यवस्थेमधील ह्या बदलांना "आर्थिक सुधारणा" म्हटले गेले व त्यात जागतिकीकरणासोबतच उदारीकरण व खाजगीकरण ह्यांचा पण समावेश होतो. ह्यांनाच एकत्रितपणे खा.ऊ.जा. धोरण असे संबोधले जाते. संजय भास्कर जोशी यांच्या मते, मुख्यत: व्यापारासाठी विविध देशांनी एकमेकांना जोडून घेत एकमेकांच्या भूमीत खुलेपणाने व्यापार करण्यासाठीची व्यवस्था निर्माण करणे म्हणजे जागतिकीकरण होय. मो. वि. भाटवडेकर यांनी नोंदविल्याप्रमाणे, 'देशात खुला व्यापार, गुंतवणुकीसाठी मोकळी बाजारपेठ आणि तंत्रज्ञान व कुशल व्यावसायिकांना देशांतर करण्यास सुलभ कायदे कानून अशी जागतिक व्यवस्था म्हणजे जागतिकीकरण होय.' [२] जग ही एक बाजारपेठ असणे जागतिकीकरणाचे ध्येय आहे , परकीय क्षेत्राचे उदारीकरण केल्यास औदयोगिक उत्पादने आपोआप परकीय क्षेत्राशी जोडली जातात , त्यामुळे अप्रत्यक्षपणे बँकिंग आणि सेवाक्षेत्रही परकीय क्षेत्राकडे आकर्षित होतात . विविध देशांची परकीय क्षेत्रे एकमेकांशी निगडीत असल्यामुळे देशाच्या अर्थव्यवस्थाही एकमेकांशी संलग्न होतात , जागतिकीकरण होऊ लागते , उत्पादनाचे वितरण स्थानिक स्तरापर्यंत होत असेल तर त्याला स्थानिकीकरण असे संबोधतात , याउलट उत्पादनाचे वितरण देशादेशामध्ये होत असेल, तर त्याला आंतरराष्ट्रीयकरण असे म्हणतात ,परंतु जागतिकीकरण आंतरराष्ट्रीयीकरणापेक्षा मोठी आणि व्यापक संकल्पना आहे .जागतिकीकरणात फक्त उत्पादनाचे वितरणच नाही तर त्यासोबत बाजार ,नियम , कररचना , आयातशुल्क , साहाय्य,विक्री , व्यापार संघटन , तोडगा अशा व्यवसायाशी निगडीत सेवांचा देखील समावेश असतो, आंतरराष्टीयकारणात राष्ट्र एकक मानून उत्पादनांची देवाणघेवाण होते , जागतिकीकरणात व्यापाराच्या दृष्टीने राष्ट्रांच्या सीमा फिकट होतात , त्या इतक्या फिकट होतात की, व्यापाराच्या दृष्टीने स्थलांतर आणि भांडवलाचे मुक्त वहन होऊ लागते. जागतिकीकरण हे दळणवळण आणि तंत्रज्ञानामुळे तीव्र होत जाते , ते रोखणे कठीण असते

जागतिकीकरण म्हणजे

१) ज्या ठिकाणी स्वस्त आणि रास्त कच्चा माल आणि इतर स्रोत उपलब्ध असतील , अशा जगातील कोणत्याही ठिकाणी उत्पादन घेणे .

२) जगातील कोणत्याही कोपऱ्यापर्यंत वस्तू आणि सेवा पुरविणे , संपूर्ण जग हीच बाजारपेठ असणे .

३)देशाच्या बृहतलक्षी घटकांपैकी 'परकीय क्षेत्र हे सर्वात महत्त्वाचे क्षेत्र असणे .

=जागतिकीकरणाच्या व्याख्या:

१. हेराड, टाथेल आणि रॉबर्ट:- "जागतिकीकरण ही आंतरराष्ट्रीय अर्थव्यवस्थेचे एका काल्पनिक विश्व अर्थ व्यवस्थेकडे होणारे संक्रमण दर्शवणारी संकल्पना आहे."

२. एडवर्ड हार्मनः- " जागतिकीकरण ही सीमापार उत्पादने, भांडवल सेवा आणि आर्थिक क्रिया प्रक्रियांच्या वाढत्या प्रवाहाला लक्ष करणारी प्रक्रिया आहे."

३. बायलिस आणि स्मिथ: - "जगाच्या विविध भौगोलिक क्षेत्रात राहणा-या लोकांमध्य वाढते सामाजिक, आर्थिक, औद्योगिक व्यापारी, सांस्कृतिक संबंध दर्शविणारी व्यापक प्रक्रिया म्हणजे जागतिकीकरण होय."

४. कॉक्स आणि कॉटन;- " जागतिक भांडवलशाही मधुन निर्माण झालेल्या बहुराष्ट्रीय कंपन्या, संस्था यांचा प्रभाव असणारी, आंतररष्ट्रीय आणि आर्थिक व्यवस्थेत राष्ट्राची भूमिका मर्यादित करणारी प्रक्रिया म्हणजे जागतिकीकरण होय.'

५ स्मिथ:- " आंतरराष्ट्रीय आणि सर्वांसाठी स्वातंत्र्य या मूल्यांचा समावेश असणारी आणि मुक्त व्यापार आणि अर्थव्यवस्थेचे फायदे सर्वांना मिळून देणारी सर्वसमावेशक प्रक्रिया आहे."[३]

6 जागतिक बँकः- जागतिकीकरण म्हणजे जागतिक अर्थव्यवस्था निर्माण करण्याची प्रक्रिया होय

जागतिकीकरणामुळे जग अधिकConnect झाले आहे. ज्यामुळे अनेक फायदे आणि तोटे निर्माण झाले आहेत.

• आर्थिक विकास: जागतिकीकरणामुळे व्यापार वाढला आहे.विकसित देशांना गरीब देशांमध्ये गुंतवणूक करण्याची संधी मिळाली, ज्यामुळे आर्थिक विकास झाला आहे. Investopedia
• तंत्रज्ञान आणि नविनता: तंत्रज्ञानाचा प्रसार जलद गतीने झाला आहे. ज्यामुळे नवीन कल्पना आणि तंत्रज्ञान जगभर पोहोचले आहे. Brookings
• सांस्कृतिक आदानप्रदान: वेगवेगळ्या संस्कृती एकमेकांच्या संपर्कात आल्यामुळे जगण्याची पद्धत, कला आणि साहित्याची देवाणघेवाण झाली आहे. CulturalDiplomacy
• रोजगार: नवीन उद्योगधंदे सुरू झाल्यामुळे रोजगाराच्या संधी वाढल्या आहेत. ILO

• असमानता: श्रीमंत आणि गरीब देशांमधील दरी वाढली आहे. काही लोकांना याचा फायदा झाला, तर काही लोक मागे राहिले आहेत. IMF
• पर्यावरणावर परिणाम: औद्योगिकीकरणामुळे प्रदूषण वाढले आहे. नैसर्गिक साधनसंपत्तीचा ऱ्हास झाला आहे. WWF
• नोकऱ्यांची असुरक्षितता: काही उद्योगधंदे बंद पडल्यामुळे नोकऱ्या जाण्याची भीती वाढली आहे. कारण कंपन्या कमी खर्चात काम करण्यासाठी इतर देशांमध्ये स्थलांतर करतात. Economic Policy Institute
• सांस्कृतिक ऱ्हास: स्थानिक संस्कृती आणि परंपरा कमी होण्याची शक्यता आहे, कारण जागतिक स्तरावर एकाच प्रकारची संस्कृती वाढत आहे. UNESCO

जागतिकीकरणामुळे अनेक फायदे झाले असले, तरी त्याचे नकारात्मक परिणाम कमी करण्यासाठी योग्य उपाययोजना करणे आवश्यक आहे.

जागतिकीकरण (Globalization):

• व्याख्या: जागतिकीकरण म्हणजे जगभरातील लोकांचे, कंपन्यांचे आणि सरकारांचे परस्परांशी वाढते एकत्रीकरण.
• उद्देश: जागतिकीकरणामुळे वस्तू, सेवा, माहिती आणि तंत्रज्ञान यांचा जगभर प्रसार होतो.
• स्वरूप: हे एक आंतरराष्ट्रीय आणि बहुआयामी स्वरूप आहे, ज्यात आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक आणि राजकीय संबंधांचा समावेश असतो.
• उदाहरण: आंतरराष्ट्रीय व्यापार, परदेशी गुंतवणूक, आणि जगभरातील संस्कृतींचे मिश्रण.

आधुनिकीकरण (Modernization):

• व्याख्या: आधुनिकीकरण म्हणजे पारंपरिक समाजाला आधुनिक समाजात रूपांतरित करण्याची प्रक्रिया.
• उद्देश: आधुनिकीकरणामुळे विज्ञान, तंत्रज्ञान, उद्योग आणि लोकशाही मूल्यांचा विकास होतो.
• स्वरूप: हे एक देशांतर्गत स्वरूप आहे, ज्यात सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय सुधारणांवर लक्ष केंद्रित केले जाते.
• उदाहरण: शिक्षण प्रणालीत सुधारणा, नवीन तंत्रज्ञानाचा वापर, आणि शहरीकरण.

फरक:

1. जागतिकीकरण हे आंतरराष्ट्रीय स्तरावरचे संबंध वाढवते, तर आधुनिकीकरण देशाच्या आत सुधारणा घडवते.
2. जागतिकीकरणामुळे जगातील संस्कृती आणि अर्थव्यवस्था एकमेकांशी जोडल्या जातात, तर आधुनिकीकरणामुळे देशाचा विकास आणि प्रगती होते.
3. जागतिकीकरण हे एक प्रक्रिया आहे, तर आधुनिकीकरण हे ध्येय आहे.

अधिक माहितीसाठी:

• Britannica - Globalization
• Britannica - Modernization

1. सामाजिक परिणाम:

• सांस्कृतिक बदल: जागतिकीकरणामुळे वेगवेगळ्या संस्कृती एकमेकांच्या संपर्कात येत आहेत, ज्यामुळे जगभरातील लोकांच्या आवडीनिवडी आणि जीवनशैलीमध्ये बदल होत आहेत.
• सामाजिक असमानता: जागतिकीकरणामुळे श्रीमंत आणि गरीब यांच्यातील दरी वाढत आहे. काही लोकांना याचा फायदा होत आहे, तर काही लोक मागे पडत आहेत.
• रोजगार: जागतिकीकरणामुळे रोजगाराच्या संधींमध्ये वाढ झाली आहे, परंतु काही पारंपरिक उद्योगधंदे बंद पडल्यामुळे बेरोजगारीची समस्या वाढली आहे.

2. आर्थिक परिणाम:

• व्यापार आणि गुंतवणूक: जागतिकीकरणामुळे आंतरराष्ट्रीय व्यापार वाढला आहे. वेगवेगळ्या देशांमधील कंपन्या एकमेकांमध्ये गुंतवणूक करत आहेत.
• आर्थिक विकास: जागतिकीकरणामुळे काही देशांचा आर्थिक विकास झपाट्याने झाला आहे, परंतु काही देश अजूनही मागासलेले आहेत.
• बाजारावर परिणाम: जागतिकीकरणामुळे स्थानिक बाजारपेठ जागतिक स्तरावर स्पर्धात्मक झाली आहे.

3. तंत्रज्ञानाचा परिणाम:

• तंत्रज्ञानाचा प्रसार: जागतिकीकरणामुळे तंत्रज्ञान जगभर पसरले आहे. नवनवीन तंत्रज्ञान लोकांपर्यंत लवकर पोहोचत आहे.
• संपर्क आणि संवाद: इंटरनेट आणि सोशल मीडियामुळे लोक एकमेकांशी सहजपणे संपर्क साधू शकतात.
• शिक्षण: ऑनलाईन शिक्षणामुळे लोकांना घरबसल्या जगातील सर्वोत्तम शिक्षण घेता येत आहे.

4. पर्यावरणीय परिणाम:

• प्रदूषण: जागतिकीकरणामुळे औद्योगिक उत्पादन वाढले आहे, ज्यामुळे प्रदूषण वाढले आहे.
• नैसर्गिक संसाधनांचा ऱ्हास: नैसर्गिक संसाधनांचा जास्त वापर होत असल्यामुळे त्यांची उपलब्धता कमी होत आहे.
• हवामान बदल: जागतिकीकरणामुळे कार्बन उत्सर्जन वाढले आहे, ज्यामुळे हवामानात बदल होत आहेत.