राजकीय विचार
- पाकिस्तानची निर्मिती अटळ: डॉ. आंबेडकरांना वाटत होते की मुस्लिमांसाठी एक वेगळा देश म्हणजे पाकिस्तान बनवणे अटळ आहे. त्यांनी असा युक्तिवाद केला की हिंदू आणि मुस्लिम यांच्यातील सामाजिक आणि राजकीय मतभेद इतके जास्त आहेत की ते एकत्र राहू शकत नाहीत.
- मुस्लिमांचे स्व-निर्णयाचे समर्थन: त्यांनी मुस्लिमांच्या स्व-निर्णयाच्या हक्काचे समर्थन केले. त्यांचे मत होते की जर मुस्लिमांना स्वतःचा देश हवा असेल, तर त्यांना तो मिळवण्याचा अधिकार आहे.
- अल्पसंख्यांकांचे संरक्षण: डॉ. आंबेडकरांनी हिंदू आणि इतर अल्पसंख्यांकांच्या हक्कांचे संरक्षण करण्याची गरज व्यक्त केली, जे पाकिस्तानात राहतील. त्यांनी या समुदायांसाठी घटनात्मक संरक्षणाची मागणी केली.
- लोकसंख्येची देवाणघेवाण: त्यांनी लोकसंख्येच्या देवाणघेवाणीचा (population exchange) विचार मांडला. त्यांचे मत होते की दोन्ही देशांमध्ये अल्पसंख्यांकांचे संरक्षण सुनिश्चित करण्यासाठी, हिंदू आणि मुस्लिमांनी स्वेच्छेने एकमेकांच्या देशांमध्ये स्थलांतर करावे.
- भारतासाठी हितकारक: डॉ. आंबेडकरांनी असा युक्तिवाद केला की पाकिस्तानची निर्मिती भारतासाठी फायदेशीर ठरू शकते, कारण यामुळे देशातील धार्मिक आणि राजकीय तणाव कमी होईल.
संदर्भ:
तुम्ही 'पाकिस्तान ऑर द पार्टीशन ऑफ इंडिया' हे पुस्तक वाचू शकता. हे पुस्तक डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी लिहिले आहे.
आधुनिक राज्याचे जनक निकोलस मॅकियाव्हेली (Niccolò Machiavelli) यांना मानले जाते.
ते इटलीचे Renaissanceकालीन मुत्सद्दी, तत्त्वज्ञ आणि लेखक होते.
त्यांनी ‘द प्रिन्स’ नावाचे प्रसिद्ध पुस्तक लिहिले, ज्यात राज्याच्या शासनासंबंधी विचार मांडले आहेत.
राजकीय व्यवस्थेतील लोककल्याणाची भूमिका अनेक उदाहरणांच्या साहाय्याने स्पष्ट करता येते:
- उदाहरण: भारत सरकारने 'आयुष्मान भारत योजना' (https://www.pmjay.gov.in/) सुरू केली आहे. या योजनेअंतर्गत गरीब व गरजू लोकांना ५ लाखांपर्यंतचे आरोग्य विमा संरक्षण मिळते.
- भूमिका: सरकार नागरिकांच्या आरोग्याची काळजी घेते आणि त्यांना चांगली वैद्यकीय सेवा उपलब्ध करून देते.
- उदाहरण: 'राईट टू एज्युकेशन' (Right to Education Act, 2009) (https://www.education.gov.in/) अंतर्गत ६ ते १४ वर्षे वयोगटातील मुलांना मोफत आणि सक्तीचे शिक्षण दिले जाते.
- भूमिका: सरकार शिक्षणाच्या माध्यमातून नागरिकांचे जीवनमान सुधारण्याचा प्रयत्न करते आणि त्यांना चांगले भविष्य घडवण्याची संधी देते.
- उदाहरण: 'प्रधानमंत्री जन धन योजना' (https://www.pmjdy.gov.in/) अंतर्गत गरीब लोकांना बँक खाती उघडण्यास प्रोत्साहन दिले जाते, ज्यामुळे त्यांना सरकारी योजनांचे लाभ थेट मिळतात.
- भूमिका: सरकार नागरिकांना आर्थिक सुरक्षा प्रदान करते आणि त्यांना गरिबीतून बाहेर काढण्यास मदत करते.
- उदाहरण: 'महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी योजना' (MGNREGA) (https://www.nrega.nic.in/) ग्रामीण भागातील लोकांना वर्षातून किमान १०० दिवसांचा रोजगार उपलब्ध करून देते.
- भूमिका: सरकार रोजगाराच्या संधी निर्माण करते, ज्यामुळे लोकांचे आर्थिक जीवन सुधारते.
- उदाहरण: शहरांमध्ये पिण्याच्या पाण्याची सोय, सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्था, रस्ते, आणि वीज पुरवठा सरकार पुरवते.
- भूमिका: सरकार नागरिकांसाठी आवश्यक सुविधा उपलब्ध करून देते, ज्यामुळे त्यांचे जीवन सुखकर होते.
या उदाहरणांवरून हे स्पष्ट होते की राजकीय व्यवस्था नागरिकांचे कल्याण साधण्यासाठी विविध योजना आणि कार्यक्रम राबवते. यामध्ये आरोग्य, शिक्षण, सामाजिक सुरक्षा, रोजगार आणि सार्वजनिक सुविधा यांसारख्या क्षेत्रांचा समावेश असतो.
राज्यशास्त्राचा अर्थ, स्वरूप आणि व्याप्ती खालीलप्रमाणे:
अर्थ:
राज्यशास्त्र हे सामाजिक शास्त्रांमधील एक महत्त्वाचे शास्त्र आहे. हे राज्य आणि सरकार यांचा अभ्यास करते. राज्यशास्त्र हे एक गतिशील (Dynamic) स्वरूप असलेले शास्त्र आहे आणि ते राज्याच्या भूतकाळाचा, वर्तमानाचा आणि भविष्याचा अभ्यास करते.
स्वरूप:
राज्यशास्त्राचे स्वरूप अनेक पैलूंचे आहे. त्यापैकी काही खालीलप्रमाणे:
- हे एक सामाजिक विज्ञान आहे.
- राज्याचा आणि सरकारचा अभ्यास करते.
- मानवी वर्तनावर लक्ष केंद्रित करते.
- राजकीय विचारधारांचा अभ्यास करते.
- सार्वजनिक धोरणांचा अभ्यास करते.
व्याप्ती:
राज्यशास्त्राची व्याप्ती खूप विस्तृत आहे. काही प्रमुख क्षेत्रे:
- राजकीय सिद्धांत (Political Theory): राज्याच्या उत्पत्ती, स्वरूप आणि कार्यांचा अभ्यास.
- सार्वजनिक प्रशासन (Public Administration): सरकारी धोरणे आणि अंमलबजावणीचा अभ्यास.
- आंतरराष्ट्रीय संबंध (International Relations): राष्ट्रांमधील संबंध आणि आंतरराष्ट्रीय संस्थांचा अभ्यास.
- तुलनात्मक राजकारण (Comparative Politics): विविध राजकीय प्रणाली आणि विचारधारांचा तुलनात्मक अभ्यास.
- सार्वजनिक धोरण (Public Policy): सरकारद्वारे तयार करण्यात येणाऱ्या धोरणांचा अभ्यास.
शरद जोशी यांनी 'इंडिया' आणि 'भारत' या संकल्पना वापरून भारतीय समाजातील दोन भिन्न स्तरांचे वर्णन केले आहे. त्यांचे विचार खालीलप्रमाणे आहेत:
-
इंडिया:
अर्थ: शरद जोशींच्या मते, 'इंडिया' म्हणजे शहरी, उच्चशिक्षित आणि पाश्चात्त्य संस्कृतीने प्रभावित असलेला वर्ग. हा वर्ग जागतिकीकरण आणि उदारीकरणाचा समर्थक आहे.
जीवनशैली: 'इंडिया'मधील लोकांचे जीवनमान आधुनिक आहे. ते शहरांमध्ये राहतात आणि त्यांची जीवनशैली पाश्चात्त्य संस्कृतीशी जुळलेली आहे.
समस्या: शरद जोशी यांच्या मते, 'इंडिया' आपल्या फायद्यांसाठी 'भारता'चे शोषण करतो.
-
भारत:
अर्थ: 'भारत' म्हणजे ग्रामीण, गरीब आणि पारंपरिक मूल्यांमध्ये जगणारा वर्ग. हा वर्ग शेतीवर अवलंबून आहे आणि त्याला आधुनिक जगाची तितकीशी माहिती नाही.
जीवनशैली: 'भारता'तील लोकांचे जीवन साधे असते. ते शेती आणि पारंपरिक व्यवसायांवर अवलंबून असतात.
समस्या: 'भारता'ला 'इंडिया'कडून योग्य संधी मिळत नाहीत आणि त्यांचे शोषण केले जाते, असे शरद जोशी मानत होते.
शरद जोशींनी या दोन वर्गांमधील दरी कमी करण्याची आणि 'भारता'ला न्याय मिळवून देण्याची वकालत केली. त्यांनी शेतकरी आंदोलनांच्या माध्यमातून 'भारता'ची बाजू मांडली.
अधिक माहितीसाठी, आपण खालील पुस्तके वाचू शकता: