सेंद्रिय शेती
0
Answer link
भारतामध्ये सेंद्रिय शेती प्रमाणीकरण (Organic Farming Certification) खालील संस्थांकडून दिले जातात:
- ॲग्रीकल्चरल अँड प्रोसेस्ड फूड प्रोडक्ट्स एक्सपोर्ट डेव्हलपमेंट अथॉरिटी (APEDA):
APEDA ही वाणिज्य आणि उद्योग मंत्रालय, भारत सरकार यांच्या अंतर्गत काम करणारी संस्था आहे. ही संस्था राष्ट्रीय सेंद्रिय उत्पादन कार्यक्रमाच्या (NPOP) अंमलबजावणीसाठी जबाबदार आहे.
- प्रादेशिक परिषदेतील सहभागी संस्था (Participatory Guarantee System-PGS):
PGS ही एक गुणवत्ता हमी प्रणाली आहे, जी कृषी मंत्रालयाने सुरू केली आहे. हे लहान शेतकरी गटांना सेंद्रिय शेती पद्धतींचे प्रमाणीकरण करण्यास मदत करते.
- इतर मान्यताप्राप्त प्रमाणीकरण संस्था:
APEDA द्वारे अनेक खाजगी संस्थांना देखील सेंद्रिय शेती प्रमाणीकरण करण्याचा अधिकार दिला जातो.
टीप: सेंद्रिय शेती प्रमाणीकरण संस्थांची निवड करताना, संस्थेची NPOP अंतर्गत मान्यता आणि विश्वसनीयता तपासावी.
0
Answer link
मी तुम्हाला सेंद्रिय औषधे बनवण्याची प्रक्रिया सांगतो:
सेंद्रिय औषधे बनवण्याची प्रक्रिया:
सेंद्रिय औषधे बनवण्यासाठी काही महत्वाच्या गोष्टी:
- साहित्य: औषधी वनस्पती, पाणी, मध, इत्यादी.
- प्रक्रिया: वनस्पतींना सुकवणे, त्यांची पावडर बनवणे, आणि मग ती पाण्यात किंवा मधात मिसळणे.
- वापरण्याची पद्धत: डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसार ह्या औषधांचा वापर करावा.
उदाहरण:
आले आणि मध: आले किसून घ्या आणि त्यात मध मिसळून घ्या. हे मिश्रण सर्दी आणि खोकल्यासाठी खूप উপকারী आहे.
तुळस: तुळशीची पाने पाण्यात उकळून घ्या आणि ते पाणी प्या. हे पाणी रोगप्रतिकारशक्ती वाढवते.
टीप: कोणतीही औषधी वनस्पती वापरण्याआधी डॉक्टरांचा सल्ला घेणे आवश्यक आहे.
0
Answer link
सेंद्रिय औषधे (Organic medicines) तयार करण्याचे अनेक सोपे मार्ग आहेत आणि त्यात वापरल्या जाणाऱ्या वनस्पती आपल्या घरी किंवा आसपास सहज उपलब्ध होऊ शकतात.
1. कडुलिंबाचा अर्क:
- कडुलिंबाची पाने बारीक करून रात्रभर पाण्यात भिजत ठेवा.
- दुसऱ्या दिवशी सकाळी ते पाणी गाळून घ्या आणि diluted स्वरूपात (1:10 च्या प्रमाणात) पिकांवर फवारा.
- हे मिश्रण कीटकनाशक म्हणून काम करते.
2. दशपर्णी अर्क:
- दशपर्णी अर्क बनवण्यासाठी कडुलिंब, करंज, सीताफळ, पपई, डाळिंब, अमरवेल, गुळवेल, धोतरा, एरंड आणि तंबाखू यांसारख्या दहा वेगवेगळ्या प्रकारच्या पालापाचोळ्यांची गरज असते.
- या पानांना गोमूत्रात (cow urine) मिसळून काही दिवस आंबवण्यासाठी ठेवा.
- नंतर ते मिश्रण गाळून diluted स्वरूपात (1:20 च्या प्रमाणात) पिकांवर फवारा.
- हे मिश्रण विविध प्रकारच्या किडी आणि रोगांवर नियंत्रण ठेवण्यास मदत करते.
3. जीवामृत:
- जीवामृत बनवण्यासाठी गोमूत्र, शेण, बेसन, गूळ आणि माती एकत्र मिसळा.
- या मिश्रणाला काही दिवस आंबवण्यासाठी ठेवा आणि नियमितपणे ढवळत राहा.
- जीवामृत पिकांसाठी उत्तम खत आहे, जे जमिनीतील सूक्ष्मजीवांसाठी पोषक वातावरण निर्माण करते.
4. निंबोळी अर्क:
- निंबोळी (कडुलिंबाच्या बिया) बारीक करून रात्रभर पाण्यात भिजत ठेवा.
- सकाळ झाल्यावर ते पाणी गाळून घ्या आणि diluted स्वरूपात (1:50 च्या प्रमाणात) पिकांवर फवारा.
- हे मिश्रण किडींना दूर ठेवते आणि पिकांचे संरक्षण करते.
सेंद्रिय औषधे तयार करणे पर्यावरणासाठी सुरक्षित आहे आणि त्यामुळे जमिनीची सुपीकता टिकून राहते.
0
Answer link
सेंद्रिय शेती (Organic farming) बदलावर माहिती कमी प्रमाणात उपलब्ध असण्याची काही कारणे खालीलप्रमाणे असू शकतात:
- सखोल संशोधन आणि डेटाची उपलब्धता: सेंद्रिय शेती अजूनही विकासाच्या टप्प्यात आहे. पारंपरिक शेतीच्या तुलनेत यावर झालेले संशोधन आणि डेटाची उपलब्धता कमी आहे. त्यामुळे अचूक माहिती मिळण्यास वेळ लागू शकतो.
- तंत्रज्ञानाचा अभाव: सेंद्रिय शेतीसाठी लागणारे तंत्रज्ञान अजूनही पूर्णपणे विकसित झालेले नाही. त्यामुळे शेतकऱ्यांना येणाऱ्या अडचणी आणि समस्या यावर पुरेसा डेटा उपलब्ध नाही.
- जागरूकतेचा अभाव: अनेक शेतकरी आणि लोकांना सेंद्रिय शेतीचे फायदे आणि तोटे याबद्दल पुरेशी माहिती नाही. त्यामुळे याबद्दल जास्त चर्चा आणि माहितीचा प्रसार झालेला दिसत नाही.
- प्रमाणित माहितीचा अभाव: सेंद्रिय शेती संदर्भात प्रमाणित (certified) माहिती देणाऱ्या संस्था आणि वेबसाईटची संख्या कमी आहे. त्यामुळे विश्वसनीय माहिती मिळवणे कठीण होते.
सेंद्रिय शेती बदलावर माहिती मिळवण्यासाठी काही उपाय:
- कृषी विभाग आणि कृषी विद्यापीठांच्या वेबसाईटला भेट द्या.
- सेंद्रिय शेती करणारे शेतकरी आणि तज्ञांशी संपर्क साधा.
- सेंद्रिय शेतीवर आधारित पुस्तके आणि लेख वाचा.
- सरकारी योजना आणि कार्यक्रमांची माहिती घ्या.
अधिक माहितीसाठी काही उपयुक्त लिंक्स:
- ॲग्रोवन: https://www.agrowon.com/
- भारत सरकार कृषी मंत्रालय: https://www.agricoop.nic.in/
4
Answer link
सिक्किम हे भारतातील पहिले संपूर्ण सेंद्रिय शेती करणारे राज्य ठरले आहे. येथे सुमारे ७५ हजार हेक्टर शेतजमिनीत सेंद्रिय शेती सुरू करण्यात आली आहे.
सेंद्रिय शेती करताना कोणतीही रासायनिक खते, तसेच कीटकनाशके वापरली जात नाहीत, त्यामुळे शेती कमी खर्चात होते, उत्पन्न रासायनिक शेतीच्या मानाने कमी येत असले, तरी सेंद्रिय शेतीतील उत्पादनांमध्ये विषारी घटक नसल्याने, अन्न रुचकर लागते, तसेच अनेक आजार दूर राहतात.
0
Answer link
सेंद्रिय शेती म्हणजे सजीव पर्यावरणीय रचना आणि जीवनचक्रास समजून घेऊन व रसायनांचा वापर टाळून केलेली एकात्मिक शेती पद्धती होय. सिक्कीम सरकारने २०१५ पर्यंत संपूर्ण राज्य सेंद्रिय शेतीखाली आणण्याचे ध्येय ठरविले आहे. सेंद्रिय शेती सध्या सुमारे ११० देशामध्ये केली जात असून तिचा हिस्सा वाढतो आहे.
◆सेंद्रिय अन्नाच्या बाजारपेठा – युनायटेड स्टेट्स, द. युरोपियन युनियन (जर्मनी, फ्रान्स, इटली, बेल्जियम, युनायटेड किंगडम) आणि जपान या सेंद्रिय पद्धतीची शेती करून पिकविलेल्या अन्नधान्याच्या मुख्य बाजारपेठा आहेत.सेंद्रिय शेती करून उत्पादनांची निर्मिती करणारे आशियातील प्रमुख देश आहेत, चीन, युक्रेन, भारत, इंडोनेशिया आणि इस्त्राईल. सेंद्रिय बाजारपेठ स्थिर गतीने वाढत असताना त्यासंबधी सेंद्रिय प्रमाणीकरण (सर्टिफिकेशन) आणि नियमावली अधिकाधिक कठोर आणि अनिवार्य होत आहे. सर्वसाधारणप्रमाणे, सेंद्रिय अन्नाच्या उत्पादनाशी थेट संबध असलेल्या कोणत्याही व्यवसायाला, उदाहरणार्थ, बियाण्याचे पुरवठादार, शेतकरी, अन्न प्रक्रियादार, रिटेलर्स आणि रेस्टोरन्टन्सला प्रमाणपत्र मिळू शकते. प्रत्येक देशानुसार त्यासाठी असलेल्या आवश्यतेनुसार बदल होतो आणि सर्वसाधारणतः त्यामध्ये पिकविणे, साठविणे, प्रक्रिया करणे, पॅकेजिंग करणे आणि वाहतूक करणे इत्यादी बाबतच्या उत्पादन मानकांचा समावेश असतो.त्याचे उद्देश पुढीलप्रमाणे आहेत.
■■■सेंद्रिय शेतीची तत्त्वे■■
●आरोग्‍याचे तत्त्व
हवा, माती, धान्याची रोपे, पशू, पक्षी, मनुष्यप्राणी व निसर्गचक्र यांचे आरोग्य वाढविणे हा सेंद्रिय शेतीचा उद्देश आहे. कोणत्याही रासायनिक गोष्टी न वापरल्यामुळे हे आरोग्यास पोषक आहे.
★★पर्यावरणीय तत्त्व★★
सेंद्रिय शेती ही निसर्गाच्या जीवनचक्रावर अवलंबून व अनुरूप हवी. ती जीवसृष्टीला धरून चालणारी हवी. यामुळे कोणतेही प्रदूषण होत नाही.
●●निष्पक्षतेचे तत्त्व●●
सेंद्रिय शेती ही निसर्गचक्रातील परस्परांच्या संबंधात कोणत्याही एका बाजूस कलणारी नसावी. निष्‍पक्षतेची खात्री देणारी असावी.
◆◆संगोपनाचे तत्त्व◆◆
यात अंतर्भूत असलेल्या सर्व घटकांचे संगोपन सुयोग्यरीत्या व्हावयास हवे. परिणामी,या व पुढच्या पिढीतील सर्वांचे आरोग्य व कल्याण योग्य रितीने राखले जाईल सेंद्रिय शेतीबाबत एक सरकारी संकेतस्थळ]
★वैशिष्ट्ये★
स्थानिक गोष्टींचा व पुनर्वापर करण्याजोग्या वस्तूंचा वापर
मातीचा आरोग्य स्तर कायम ठेवण्यास मदत.
पिके व आजुबाजूस असणाऱ्या वनस्पती यांच्यामधील पोषक तत्त्वांचा व सभोवतालच्याच सेंद्रिय पदार्थांचा पुनर्वापर.
निसर्गाचे संतुलन कायम राखण्यासाठी, अनैसर्गिक वस्तू, निसर्गाशी अनोळखी जीवांचा (कीटकनाशके, रासायनिक पदार्थ, जीएमओ इत्यादी) उपयोग न करणे
■उत्पादनात वैविध्य
शेतीवर अवलंबून असणार्‍या जीवांना नैसर्गिक जीवन जगण्याचा हक्क देते. पर्यावरण संरक्षणात महत्त्वाची भूमिका.
अन्न सुरक्षेची खात्री व जीवनमान उंचावण्यास मदत.
आर्थिक उत्पनात वाढ व खर्चात घट याद्वारे उत्तम आर्थिक नियोजन.
◆एकमेकाशी निगडित पद्धती
सेंद्रिय शेतीमध्ये पारंपरिक पद्धतीचा उपयोग केला जातो.
सेंद्रिय शेतीमध्ये पाळीव प्राण्यांचाही उपयोग केला जातो.
■सेंद्रिय खतांचे प्रकार■
वनस्पती व प्राणी यांच्या अवशेषापासून जे खत तयार होते त्याला सेंद्रिय खत म्हणतात. सेंद्रिय खतांमध्ये महत्त्वाची खते म्हण्जे शेणखत, कंपोस्ट, हिरवळीची खते, गांडूळ खते, माश्यांचे खत, खाटिकखान्याचे खत, हाडांचे खत, तेलबियांची पेंड इत्यादी.
🔷शेणखत : गाईम्हशींचे शेण, मूत्र, गोठ्यातील पालापाचोळा इत्यादी घटकांपासून तयार होणाऱ्या खताला शेणखत म्हणतात. त्यामध्ये नत्र, स्फुरद व पालाश असते. शेणाचा महत्त्वाचा उपयोग बायोगॅसमध्ये ऊर्जा निर्मितीसाठी होतो आणि शिल्लक राहिलेले पातळ शेण पिकांच्या वाढीसाठी पोषक अन्नद्रव्य म्हणून वापरता येते.
🔻कंपोस्ट खत :- शेतातील गवत, पिकांचे कापणीनंतर उरलेले अवशेष, भुसा, उसाचे पाचट, कापसाची धसकटे इ. सेंद्रिय पदार्थांचे सूक्ष्मजीवजंतूंमुळे विघटन होऊन त्यातील कार्बन नत्राचे प्रमाण कमी होते व चांगला कुजलेला पदार्थ तयार होतो त्याला कंपोस्ट म्हणतात. यामध्ये नत्र, स्फुरद आणि पालाश असते.
✴️हिरवळीची खते :- लवकर वाढणाऱ्या पिकांची निवड करून, त्यांची दाट पेरणी करून पीक फुलोऱ्यावर येण्याच्या आधी ते नांगराच्या सहाय्याने जमिनीत गाडतात. त्यापासून जमिनीला नत्र मिळते, जमिनीचा पोत सुधारतो व ती सुपीक बनते. अशा खतांना हिरवळीचे खत म्हणतात.
गाडलेल्या पिकांना कुजण्य़ासाठी दीड ते दोन महिन्यांचा कालवधी लागतो. ताग, धैच्या, मूग, चवळी, गवार, शेवरी, बरसीम, ग्लीिरिसिडीया तागापासून नत्राचा पुरवठा ५ ते ६ आठवड्यात होतो. मुगाचा पालापाचोळा जमिनीत गाडल्यामुळे गव्हाच्या उत्पादनात चांगली वाढ होते.
♻️गांडूळ खत - ह्या खतात गांडुळाची विष्ठा, नैसर्गिकरीत्या कुजलेले पदार्थ, गांडुळाची अंडीपुंज, बाल्यावस्था आणि अनेक उपयुक्त जीवाणूंचा समावेश असलेल्या खताला गांडूळ खत म्हणतात.
🐬माशाचे खत - समुद्रकिनारी वाया गेलेल्या माशांपासून तसेच माशाचे तेल काढल्यानंतर उरलेल्या अवशेषापासून जे खत तयार होते ते. ह्यात नत्र, स्फुरद आणि पालाश यांचे प्रमाण भरपूर असते.
🦀खाटीकखान्याचे खत - खाटीकखान्यात जनावरांचे रक्त व अवशेषापासून जे खत बनवितात त्याला खाटीकखान्याचे खत म्हणतात यात नत्र आणि स्फुरद चांगल्या प्रमाणत असते.
■सेंद्रिय पदार्थामुळे होणारे फायदे■
🌲नत्र पुरवठा
जमिनीत सेंद्रिय खत टाकल्यास नत्राचा पुरवठा होतो. हे नत्र झाडांच्या वेगवेगळ्या अवस्थांत उपलब्ध होऊन झाडे चांगली वाढतात. शेणखताव्यतिरिक्त कोंबड्यांपासून मिळणारे खत (कॊंबडीची विष्ठा), रेशीम उद्योगातील टाकाऊ पदार्थ नत्राचा अधिक पुरवठा करतात.
🏞️जमिनीची पाणी धरून ठेवण्याची शक्ती वाढते-
जमिनीला ०.५ % ते १.० % सेंद्रिय पदार्थ दिल्यास पाणी धरुन ठेवण्याची जमिनीची शक्ती दुप्पट होते. (एक एकरात ८ टन कुजलेले शेणखत घातल्यास त्या जमिनीत सेंद्रिय पदार्थ ०.५ % ने वाढतात.) जमिनीतील सेंद्रिय खतांचा वापर झाडांद्वारे केला जातो. जमिनीची धूप होण्याच्या प्रक्रियेत सेंद्रिय पदार्थ नाहीसे होत जातात. वरचेवर सेंद्रिय पदार्थ जमिनीला पुरविल्यास जमिनीची उत्पादन क्षमता व पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता वाढते.
🌑स्फुरद व पालाश
सेंद्रिय खतांमुळे झाडांना विविध अवस्थेत स्फुरद व पालाश उपलब्ध होऊन झाडांमध्ये मुळांद्वारे शोषले जातात.
🌀जमिनीचा सामू
सेंद्रिय पदार्थाने जमिनीचा सामू बदलण्यास अडथळा येऊन जमीन आम्ल, विम्ल व क्षारयुक्त होत नाही.
⚡कॅटआयन एक्सचेंज कपॅसिटी (CEC)
कॅटआयन एक्सचेंज कपॅसिटी म्हणजे क्षारांच्या कणांची अदलाबदल करण्याची जमिनीची शक्ती. सेंद्रिय खतांमुळे कॅटआयन एक्सचेंज कपॅसिटी २० ते ३० % ने वाढते .त्यामुळे झाडांना निरनिराळ्या क्षारांचे शोषण करता येते.व झाडांना संतुलित पोषकद्रव्ये मिळतात.
🌊कर्बाचा पुरवठा
कर्ब किवा कार्बन सेंद्रिय पदार्थात असल्याने जमिनीतील असंख्य जिवाणूंना त्याचा उपयोग त्यांच्या वाढीसाठी होतो. हे जिवाणू जमीनीतून अन्नद्रव्य झाडांना उपलब्ध करुन देतात.
🎋सेंद्रिय खतांचा परिणाम
सेंद्रिय खतांमुळे मातीवर सावली होऊन तापमान वाढत नाही सेंद्रिय पदार्थ माती घट्ट धरून ठेवतात.उष्ण तापमानात जमिनीला थंड करणे व कमी तापमानात जमीन गरम ठेवणे सेंद्रिय खतामुळे शक्य आहे. सेंद्रिय खतांमुळे जमिनीतील असंख्य जिवाणूंची वाढ होते. त्यांत रोग निर्माण करणारे जीवाणूपण वाढीस लागू शकतात. अश्या वेळी ट्रायकोडरमा नावाचे जीवाणू जमिनीत सोडल्यास रोग निर्माण करणा-या जिवाणूंचा नाश होऊ शकतो.
■विविध टप्पे■
शेतातील मातीचे संवर्धन व पोषण:रसायनांचा वापर बंद. सेंद्रिय व जैविक खतांचा वापर करणे. मागे घेतलेल्या पिकांचे उरलेल्या पाने, बुंधे, फांद्या इत्यादीचा वापर. पीक क्रमचक्र व पिकांत विविधता आणणे. अधिक नांगरणी टाळणे व शेतातील मातीस ओल्या किंवा हिरव्या गवताखाली झाकणे.
"'तापमान अनुकूलन'" : शेताच्या मातीचे तापमान योग्य राखणे व शेतीच्या बांधांवर वनस्पती लावणे, जेणे करून जास्त उष्णता निर्माण होणार नाही.
पावसाच्या पाण्याचा व सौर ऊर्जेचा जास्तीत जास्त उपयोग: पाझर तलाव,शेत तळे तयार करणे, उताराच्या शेतीवर पायरी पद्धत.सारख्या उंचीचे बांध घालणे. सौर ऊर्जेचा वापर. जास्तीत जास्त हिरवळ तयार करणे.
नैसर्गिक साखळी, निसर्गचक्राचे पालन: जैववैविध्याची निर्मिती. कीटकनाशके न वापरणे.शेतीचे क्षेत्र, माती, हवामान यास अनुकूल असे पीक घेणे. जैविक नत्राचे स्थिरीकरण (ग्लिरिसीडिया वृक्षांची लागवड).
🐂प्राण्यांचे एकीकरण : पाळीव जनावरांच्या शेण व मूत्राचा वापर, पशु-उत्पादन. सौर ऊर्जा, बायोगॅस इत्यादीचा वापर करणे.
स्वावलंबन : स्वतःस लागणार्ऱ्या बियाण्यांचे उत्पादन. शेणखत, गांडूळखत, द्रव खते, वनस्पती अर्क इत्यादीचे स्वतःच उत्पादन करणे.
★कीटकांचा प्रतिबंध
¶योग्य निवड
रोगमुक्त बियाण्यांचा वापर करणे. प्रतिरोधी बियाण्यांचा वापर, जैव विविधतेचे पालन.
आलटून पालटून वेगवेगळी पिके घेणे.
सापळा पिकांचा वापर करणे
•शेतकी उपाय
पक्ष्यांच्या घरट्यांची स्थापना (पक्षी खीड खाऊन टाकतात))
दिव्याचा सापळा,चिकट बश्यांचा वापर, कामगंध सापळे यांचा वापर.
◆जैविक उपाय
कीटकभक्षक (परजीवी) जैविकांचा वापर, यजमान कीटकांचा वापर
■वनस्पतीजन्य कीटकनाशकांचा वापर
अनेक वनस्पती ह्या कीडनाशक असतात. यांतील कडुनिंब सर्वात प्रभावी असते. कडुनिंबाच्या अर्काचा वापर हा कीटनियंत्रणात एक महत्त्वाचा घटक आहे. या अर्काने सुमारे २०० कीटकांचा उपद्रव नियंत्रणात येतो.
दशपर्णी अर्क वापरणे.
●🐮गोमूत्र
१:२० प्रमाणात वापर केल्याने कीट नियंत्रण होते व पिकांची वाढपण नीट होते.
◆सेंद्रिय अन्नाच्या बाजारपेठा – युनायटेड स्टेट्स, द. युरोपियन युनियन (जर्मनी, फ्रान्स, इटली, बेल्जियम, युनायटेड किंगडम) आणि जपान या सेंद्रिय पद्धतीची शेती करून पिकविलेल्या अन्नधान्याच्या मुख्य बाजारपेठा आहेत.सेंद्रिय शेती करून उत्पादनांची निर्मिती करणारे आशियातील प्रमुख देश आहेत, चीन, युक्रेन, भारत, इंडोनेशिया आणि इस्त्राईल. सेंद्रिय बाजारपेठ स्थिर गतीने वाढत असताना त्यासंबधी सेंद्रिय प्रमाणीकरण (सर्टिफिकेशन) आणि नियमावली अधिकाधिक कठोर आणि अनिवार्य होत आहे. सर्वसाधारणप्रमाणे, सेंद्रिय अन्नाच्या उत्पादनाशी थेट संबध असलेल्या कोणत्याही व्यवसायाला, उदाहरणार्थ, बियाण्याचे पुरवठादार, शेतकरी, अन्न प्रक्रियादार, रिटेलर्स आणि रेस्टोरन्टन्सला प्रमाणपत्र मिळू शकते. प्रत्येक देशानुसार त्यासाठी असलेल्या आवश्यतेनुसार बदल होतो आणि सर्वसाधारणतः त्यामध्ये पिकविणे, साठविणे, प्रक्रिया करणे, पॅकेजिंग करणे आणि वाहतूक करणे इत्यादी बाबतच्या उत्पादन मानकांचा समावेश असतो.त्याचे उद्देश पुढीलप्रमाणे आहेत.
■■■सेंद्रिय शेतीची तत्त्वे■■
●आरोग्‍याचे तत्त्व
हवा, माती, धान्याची रोपे, पशू, पक्षी, मनुष्यप्राणी व निसर्गचक्र यांचे आरोग्य वाढविणे हा सेंद्रिय शेतीचा उद्देश आहे. कोणत्याही रासायनिक गोष्टी न वापरल्यामुळे हे आरोग्यास पोषक आहे.
★★पर्यावरणीय तत्त्व★★
सेंद्रिय शेती ही निसर्गाच्या जीवनचक्रावर अवलंबून व अनुरूप हवी. ती जीवसृष्टीला धरून चालणारी हवी. यामुळे कोणतेही प्रदूषण होत नाही.
●●निष्पक्षतेचे तत्त्व●●
सेंद्रिय शेती ही निसर्गचक्रातील परस्परांच्या संबंधात कोणत्याही एका बाजूस कलणारी नसावी. निष्‍पक्षतेची खात्री देणारी असावी.
◆◆संगोपनाचे तत्त्व◆◆
यात अंतर्भूत असलेल्या सर्व घटकांचे संगोपन सुयोग्यरीत्या व्हावयास हवे. परिणामी,या व पुढच्या पिढीतील सर्वांचे आरोग्य व कल्याण योग्य रितीने राखले जाईल सेंद्रिय शेतीबाबत एक सरकारी संकेतस्थळ]
★वैशिष्ट्ये★
स्थानिक गोष्टींचा व पुनर्वापर करण्याजोग्या वस्तूंचा वापर
मातीचा आरोग्य स्तर कायम ठेवण्यास मदत.
पिके व आजुबाजूस असणाऱ्या वनस्पती यांच्यामधील पोषक तत्त्वांचा व सभोवतालच्याच सेंद्रिय पदार्थांचा पुनर्वापर.
निसर्गाचे संतुलन कायम राखण्यासाठी, अनैसर्गिक वस्तू, निसर्गाशी अनोळखी जीवांचा (कीटकनाशके, रासायनिक पदार्थ, जीएमओ इत्यादी) उपयोग न करणे
■उत्पादनात वैविध्य
शेतीवर अवलंबून असणार्‍या जीवांना नैसर्गिक जीवन जगण्याचा हक्क देते. पर्यावरण संरक्षणात महत्त्वाची भूमिका.
अन्न सुरक्षेची खात्री व जीवनमान उंचावण्यास मदत.
आर्थिक उत्पनात वाढ व खर्चात घट याद्वारे उत्तम आर्थिक नियोजन.
◆एकमेकाशी निगडित पद्धती
सेंद्रिय शेतीमध्ये पारंपरिक पद्धतीचा उपयोग केला जातो.
सेंद्रिय शेतीमध्ये पाळीव प्राण्यांचाही उपयोग केला जातो.
■सेंद्रिय खतांचे प्रकार■
वनस्पती व प्राणी यांच्या अवशेषापासून जे खत तयार होते त्याला सेंद्रिय खत म्हणतात. सेंद्रिय खतांमध्ये महत्त्वाची खते म्हण्जे शेणखत, कंपोस्ट, हिरवळीची खते, गांडूळ खते, माश्यांचे खत, खाटिकखान्याचे खत, हाडांचे खत, तेलबियांची पेंड इत्यादी.
🔷शेणखत : गाईम्हशींचे शेण, मूत्र, गोठ्यातील पालापाचोळा इत्यादी घटकांपासून तयार होणाऱ्या खताला शेणखत म्हणतात. त्यामध्ये नत्र, स्फुरद व पालाश असते. शेणाचा महत्त्वाचा उपयोग बायोगॅसमध्ये ऊर्जा निर्मितीसाठी होतो आणि शिल्लक राहिलेले पातळ शेण पिकांच्या वाढीसाठी पोषक अन्नद्रव्य म्हणून वापरता येते.
🔻कंपोस्ट खत :- शेतातील गवत, पिकांचे कापणीनंतर उरलेले अवशेष, भुसा, उसाचे पाचट, कापसाची धसकटे इ. सेंद्रिय पदार्थांचे सूक्ष्मजीवजंतूंमुळे विघटन होऊन त्यातील कार्बन नत्राचे प्रमाण कमी होते व चांगला कुजलेला पदार्थ तयार होतो त्याला कंपोस्ट म्हणतात. यामध्ये नत्र, स्फुरद आणि पालाश असते.
✴️हिरवळीची खते :- लवकर वाढणाऱ्या पिकांची निवड करून, त्यांची दाट पेरणी करून पीक फुलोऱ्यावर येण्याच्या आधी ते नांगराच्या सहाय्याने जमिनीत गाडतात. त्यापासून जमिनीला नत्र मिळते, जमिनीचा पोत सुधारतो व ती सुपीक बनते. अशा खतांना हिरवळीचे खत म्हणतात.
गाडलेल्या पिकांना कुजण्य़ासाठी दीड ते दोन महिन्यांचा कालवधी लागतो. ताग, धैच्या, मूग, चवळी, गवार, शेवरी, बरसीम, ग्लीिरिसिडीया तागापासून नत्राचा पुरवठा ५ ते ६ आठवड्यात होतो. मुगाचा पालापाचोळा जमिनीत गाडल्यामुळे गव्हाच्या उत्पादनात चांगली वाढ होते.
♻️गांडूळ खत - ह्या खतात गांडुळाची विष्ठा, नैसर्गिकरीत्या कुजलेले पदार्थ, गांडुळाची अंडीपुंज, बाल्यावस्था आणि अनेक उपयुक्त जीवाणूंचा समावेश असलेल्या खताला गांडूळ खत म्हणतात.
🐬माशाचे खत - समुद्रकिनारी वाया गेलेल्या माशांपासून तसेच माशाचे तेल काढल्यानंतर उरलेल्या अवशेषापासून जे खत तयार होते ते. ह्यात नत्र, स्फुरद आणि पालाश यांचे प्रमाण भरपूर असते.
🦀खाटीकखान्याचे खत - खाटीकखान्यात जनावरांचे रक्त व अवशेषापासून जे खत बनवितात त्याला खाटीकखान्याचे खत म्हणतात यात नत्र आणि स्फुरद चांगल्या प्रमाणत असते.
■सेंद्रिय पदार्थामुळे होणारे फायदे■
🌲नत्र पुरवठा
जमिनीत सेंद्रिय खत टाकल्यास नत्राचा पुरवठा होतो. हे नत्र झाडांच्या वेगवेगळ्या अवस्थांत उपलब्ध होऊन झाडे चांगली वाढतात. शेणखताव्यतिरिक्त कोंबड्यांपासून मिळणारे खत (कॊंबडीची विष्ठा), रेशीम उद्योगातील टाकाऊ पदार्थ नत्राचा अधिक पुरवठा करतात.
🏞️जमिनीची पाणी धरून ठेवण्याची शक्ती वाढते-
जमिनीला ०.५ % ते १.० % सेंद्रिय पदार्थ दिल्यास पाणी धरुन ठेवण्याची जमिनीची शक्ती दुप्पट होते. (एक एकरात ८ टन कुजलेले शेणखत घातल्यास त्या जमिनीत सेंद्रिय पदार्थ ०.५ % ने वाढतात.) जमिनीतील सेंद्रिय खतांचा वापर झाडांद्वारे केला जातो. जमिनीची धूप होण्याच्या प्रक्रियेत सेंद्रिय पदार्थ नाहीसे होत जातात. वरचेवर सेंद्रिय पदार्थ जमिनीला पुरविल्यास जमिनीची उत्पादन क्षमता व पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता वाढते.
🌑स्फुरद व पालाश
सेंद्रिय खतांमुळे झाडांना विविध अवस्थेत स्फुरद व पालाश उपलब्ध होऊन झाडांमध्ये मुळांद्वारे शोषले जातात.
🌀जमिनीचा सामू
सेंद्रिय पदार्थाने जमिनीचा सामू बदलण्यास अडथळा येऊन जमीन आम्ल, विम्ल व क्षारयुक्त होत नाही.
⚡कॅटआयन एक्सचेंज कपॅसिटी (CEC)
कॅटआयन एक्सचेंज कपॅसिटी म्हणजे क्षारांच्या कणांची अदलाबदल करण्याची जमिनीची शक्ती. सेंद्रिय खतांमुळे कॅटआयन एक्सचेंज कपॅसिटी २० ते ३० % ने वाढते .त्यामुळे झाडांना निरनिराळ्या क्षारांचे शोषण करता येते.व झाडांना संतुलित पोषकद्रव्ये मिळतात.
🌊कर्बाचा पुरवठा
कर्ब किवा कार्बन सेंद्रिय पदार्थात असल्याने जमिनीतील असंख्य जिवाणूंना त्याचा उपयोग त्यांच्या वाढीसाठी होतो. हे जिवाणू जमीनीतून अन्नद्रव्य झाडांना उपलब्ध करुन देतात.
🎋सेंद्रिय खतांचा परिणाम
सेंद्रिय खतांमुळे मातीवर सावली होऊन तापमान वाढत नाही सेंद्रिय पदार्थ माती घट्ट धरून ठेवतात.उष्ण तापमानात जमिनीला थंड करणे व कमी तापमानात जमीन गरम ठेवणे सेंद्रिय खतामुळे शक्य आहे. सेंद्रिय खतांमुळे जमिनीतील असंख्य जिवाणूंची वाढ होते. त्यांत रोग निर्माण करणारे जीवाणूपण वाढीस लागू शकतात. अश्या वेळी ट्रायकोडरमा नावाचे जीवाणू जमिनीत सोडल्यास रोग निर्माण करणा-या जिवाणूंचा नाश होऊ शकतो.
■विविध टप्पे■
शेतातील मातीचे संवर्धन व पोषण:रसायनांचा वापर बंद. सेंद्रिय व जैविक खतांचा वापर करणे. मागे घेतलेल्या पिकांचे उरलेल्या पाने, बुंधे, फांद्या इत्यादीचा वापर. पीक क्रमचक्र व पिकांत विविधता आणणे. अधिक नांगरणी टाळणे व शेतातील मातीस ओल्या किंवा हिरव्या गवताखाली झाकणे.
"'तापमान अनुकूलन'" : शेताच्या मातीचे तापमान योग्य राखणे व शेतीच्या बांधांवर वनस्पती लावणे, जेणे करून जास्त उष्णता निर्माण होणार नाही.
पावसाच्या पाण्याचा व सौर ऊर्जेचा जास्तीत जास्त उपयोग: पाझर तलाव,शेत तळे तयार करणे, उताराच्या शेतीवर पायरी पद्धत.सारख्या उंचीचे बांध घालणे. सौर ऊर्जेचा वापर. जास्तीत जास्त हिरवळ तयार करणे.
नैसर्गिक साखळी, निसर्गचक्राचे पालन: जैववैविध्याची निर्मिती. कीटकनाशके न वापरणे.शेतीचे क्षेत्र, माती, हवामान यास अनुकूल असे पीक घेणे. जैविक नत्राचे स्थिरीकरण (ग्लिरिसीडिया वृक्षांची लागवड).
🐂प्राण्यांचे एकीकरण : पाळीव जनावरांच्या शेण व मूत्राचा वापर, पशु-उत्पादन. सौर ऊर्जा, बायोगॅस इत्यादीचा वापर करणे.
स्वावलंबन : स्वतःस लागणार्ऱ्या बियाण्यांचे उत्पादन. शेणखत, गांडूळखत, द्रव खते, वनस्पती अर्क इत्यादीचे स्वतःच उत्पादन करणे.
★कीटकांचा प्रतिबंध
¶योग्य निवड
रोगमुक्त बियाण्यांचा वापर करणे. प्रतिरोधी बियाण्यांचा वापर, जैव विविधतेचे पालन.
आलटून पालटून वेगवेगळी पिके घेणे.
सापळा पिकांचा वापर करणे
•शेतकी उपाय
पक्ष्यांच्या घरट्यांची स्थापना (पक्षी खीड खाऊन टाकतात))
दिव्याचा सापळा,चिकट बश्यांचा वापर, कामगंध सापळे यांचा वापर.
◆जैविक उपाय
कीटकभक्षक (परजीवी) जैविकांचा वापर, यजमान कीटकांचा वापर
■वनस्पतीजन्य कीटकनाशकांचा वापर
अनेक वनस्पती ह्या कीडनाशक असतात. यांतील कडुनिंब सर्वात प्रभावी असते. कडुनिंबाच्या अर्काचा वापर हा कीटनियंत्रणात एक महत्त्वाचा घटक आहे. या अर्काने सुमारे २०० कीटकांचा उपद्रव नियंत्रणात येतो.
दशपर्णी अर्क वापरणे.
●🐮गोमूत्र
१:२० प्रमाणात वापर केल्याने कीट नियंत्रण होते व पिकांची वाढपण नीट होते.
0
Answer link
सेंद्रिय शेतीचा उगम:
सेंद्रिय शेती (Organic farming) ही एक कृषी उत्पादन प्रणाली आहे. जी पर्यावरणाचे रक्षण करून नैसर्गिक संसाधनांचा योग्य वापर करण्यावर लक्ष केंद्रित करते.
- सुरुवात: सेंद्रिय शेतीची कल्पना 20 व्या शतकाच्या सुरुवातीला रुडॉल्फ Steiner आणि Albert Howard यांसारख्या व्यक्तींनी मांडली. त्यांनी रासायनिक खते आणि कीटकनाशकांच्या वापराच्या विरोधात नैसर्गिक शेती पद्धतीचा पुरस्कार केला.
- उद्देश: जमिनीची सुपीकता वाढवणे, नैसर्गिक संसाधनांचे संरक्षण करणे आणि रासायनिक खतांचा तसेच कीटकनाशकांचा वापर टाळणे हा या शेतीचा मुख्य उद्देश आहे.
- पहिला प्रमाणितprogram: 1980 च्या दशकात, सेंद्रिय शेतीला अधिकृत स्वरूप प्राप्त झाले. विविध देशांमध्ये सेंद्रिय शेतीसाठी कायदे आणि नियम तयार केले गेले.
- भारतातील इतिहास: भारतात, सेंद्रिय शेतीला 'नैसर्गिक शेती' किंवा 'परंपरागत शेती' म्हणून ओळखले जाते. प्राचीन काळापासून भारतीय शेतकरी नैसर्गिक पद्धतीने शेती करत होते, ज्यामध्ये रासायनिक खते आणि कीटकनाशकांचा वापर टाळला जात होता.
आज, सेंद्रिय शेती जगभरात एक महत्त्वपूर्ण कृषी पद्धती बनली आहे, जी पर्यावरण आणि मानवी आरोग्यासाठी फायदेशीर आहे.
संदर्भ:
- सेंद्रिय शेती: संकल्पना आणि महत्त्व agri.maharashtra.gov.in