आनुवंशिकी
-
उत्परिवर्तन (Mutation):
उत्परिवर्तन म्हणजे डीएनए (DNA) मध्ये होणारा बदल. हा बदल जनुकांच्या क्रमवारीत (Gene sequence) अचानकपणे होतो. उत्परिवर्तनामुळे नवीन लक्षणे निर्माण होऊ शकतात, जी पिढी दर पिढी संक्रमित होतात. काही उत्परिवर्तन हानिकारक असू शकतात, तर काही फायदेशीर किंवा तटस्थ (Neutral) असू शकतात.
उदाहरण: मानवामध्ये डोळ्यांचा रंग बदलणे किंवा रोगप्रतिकारशक्तीत बदल होणे.
-
जनुकीय प्रवाह (Gene Flow):
जनुकीय प्रवाह म्हणजे एका लोकसंख्येमधून दुसऱ्या लोकसंख्येकडे जनुकांचे स्थानांतरण. हे स्थानांतरण स्थलांतर (Migration) आणि संकर (Hybridization) याद्वारे होऊ शकते. जनुकीय प्रवाहामुळे दोन वेगवेगळ्या लोकसंख्येतील जनुकीय विविधता वाढते.
उदाहरण: एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी स्थलांतरित झालेल्या लोकांद्वारे जनुकांचे मिश्रण होणे.
-
जनुकीय विचलन (Genetic Drift):
जनुकीय विचलन म्हणजे एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीकडे जनुकीय वारंवारतेत (Gene frequency) होणारा यादृच्छिक बदल. लहान लोकसंख्येमध्ये जनुकीय विचलन अधिक प्रभावी असते. यामुळे काही जनुके पूर्णपणे नाहीशी होऊ शकतात, तर काही जनुके अधिक प्रमाणात वाढू शकतात.
उदाहरण: एखाद्या नैसर्गिक आपत्तीमुळे (Natural disaster) लोकसंख्येचा आकार कमी झाल्यास, काही विशिष्ट जनुके पुढील पिढ्यांमध्ये अधिक प्रमाणात दिसू लागतात.
-
नैसर्गिक निवड (Natural Selection):
नैसर्गिक निवड म्हणजे पर्यावरणाशी जुळवून घेण्यास सक्षम असलेल्या जीवांची निवड. ज्या जीवांमध्ये अनुकूल (Favorable) जनुके असतात, ते अधिक काळ जगतात आणि पुनरुत्पादन (Reproduction) करतात, त्यामुळे त्यांची जनुकीय वारंवारता वाढते.
उदाहरण: डार्विनने (Darwin) गालापागोस बेटांवर (Galapagos Islands) पाहिलेले फिंच पक्षी (Finch bird). त्यांच्या चोची (Beaks) वेगवेगळ्या प्रकारच्या अन्नानुसार बदलल्या होत्या. Britannica - Natural Selection
-
लैंगिक निवड (Sexual Selection):
लैंगिक निवड म्हणजे जोडीदाराला आकर्षित करण्यासाठी आणि निवडण्यासाठी जीवांमध्ये विकसित झालेले गुणधर्म. हे गुणधर्म प्रजननासाठी (Reproduction) महत्त्वाचे असतात आणि पिढी दर पिढी संक्रमित होतात.
उदाहरण: मोराच्या (Peacock) पिसांची आकर्षकता किंवा नर (Male) पक्ष्यांचे विशिष्ट गाणे.
हे पाच घटक एकत्रितपणे काम करून एखाद्या प्रजातीमध्ये (Species) बदल घडवून आणतात आणि नवीन प्रजाती तयार होण्यास मदत करतात.
आनुवंशिक विकृती (Genetic disorders) म्हणजे काय:
आनुवंशिक विकृती म्हणजे अशी स्थिती जी एखाद्या व्यक्तीला त्यांच्या पालकांकडून जनुकीय (genes) मार्गाने मिळते.
आनुवंशिक विकृतींची काही उदाहरणे:
- सिस्टिक फायब्रोसिस (Cystic Fibrosis): फुफ्फुसे आणि पचनसंस्थेवर परिणाम करणारा हा एक आनुवंशिक रोग आहे. स्रोत
- सिकल सेल ॲनिमिया (Sickle Cell Anemia): लाल रक्तपेशींच्या (red blood cells) आकारावर परिणाम करणारा हा रक्ताचा विकार आहे. स्रोत
- डाउन सिंड्रोम (Down Syndrome): गुणसूत्र २१ (chromosome 21) च्या अतिरिक्त प्रतीमुळे (extra copy) होणारी ही एक आनुवंशिक स्थिती आहे. स्रोत
- टर्नर सिंड्रोम (Turner Syndrome): फक्त महिलांमध्ये होणारी ही एक गुणसूत्रांमधील (chromosomal) विकृती आहे, ज्यात एक X गुणसूत्र (X chromosome) गहाळ असते. स्रोत
- फेनिलकेटोनुरिया (Phenylketonuria): चयापचय (metabolism) क्रियेतीलError! Hyperlink reference not valid.Error! Hyperlink reference not valid. हा एक जन्मजातError! Hyperlink reference not valid.Error! Hyperlink reference not valid.Error! Hyperlink reference not valid.Error! Hyperlink reference not valid. दोष आहे. स्रोत
कोड आनुवंशिक आहे का?
होय, कोड आनुवंशिक असू शकतो. काही प्रकारचे कोड, जसे की ॲटोपिक डर्माटायटिस (eczema) आनुवंशिकतेने एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीकडे जाण्याची शक्यता असते.
ॲटोपिक डर्माटायटिस (Atopic dermatitis):
- ॲटोपिक डर्माटायटिस एक सामान्य त्वचेचा आजार आहे, ज्यामुळे त्वचेला खाज येते आणि ती लाल होते.
- जर तुमच्या कुटुंबात कोणाला ॲटोपिक डर्माटायटिस, ॲलर्जी किंवा अस्थमा असेल, तर तुम्हाला हा आजार होण्याची शक्यता जास्त असते.
इतर घटक:
- आनुवंशिकतेव्यतिरिक्त, पर्यावरणीय घटक आणि रोगप्रतिकारशक्ती देखील कोड निर्माण होण्यास कारणीभूत ठरू शकतात.
त्यामुळे, कोड आनुवंशिक असू शकतो, परंतु तो केवळ आनुवंशिकतेवर अवलंबून नसतो.
आनुवंशिक बदल आणि अननुवंशिक बदल यांच्यातील माहिती खालीलप्रमाणे:
- परिभाषा: आनुवंशिक बदल म्हणजे डीएनए (DNA) मध्ये होणारे बदल, जे पिढी दर पिढी संक्रमित होऊ शकतात.
- कारणे: हे बदल उत्परिवर्तन (mutations), जनुकीय पुनर्संयोजन (genetic recombination) किंवा गुणसूत्र बदलांमुळे (chromosomal alterations) होऊ शकतात.
- परिणाम:
- आनुवंशिक बदलांमुळे एखाद्या जीवामध्ये नवीन वैशिष्ट्ये विकसित होऊ शकतात.
- काही बदल हानिकारक असू शकतात आणि आनुवंशिक रोगांना कारणीभूत ठरू शकतात, जसे की सिस्टिक फायब्रोसिस (cystic fibrosis) किंवा सिकल सेल ॲनिमिया (sickle cell anemia).
- उदाहरणार्थ, मानवामध्ये डोळ्यांचा रंग, केसांचा रंग, उंची आणि काही विशिष्ट रोगांची संवेदनशीलता आनुवंशिक बदलांमुळे निश्चित होते.
- परिभाषा: अननुवंशिक बदल म्हणजे डीएनएsequence मध्ये बदल न होता, जनुकांच्या (genes) अभिव्यक्तीत (expression) होणारे बदल. हे बदल पिढी दर पिढी संक्रमित होत नाहीत.
- कारणे: हे बदल पर्यावरणीय घटक, जीवनशैली, आहार किंवा इतर बाह्य प्रभावांमुळे होऊ शकतात.
- परिणाम:
- अननुवंशिक बदलांमुळे एखाद्या जीवाची शारीरिक आणि मानसिक वैशिष्ट्ये बदलू शकतात, परंतु हे बदल त्याच्या संततीमध्ये संक्रमित होत नाहीत.
- उदाहरणार्थ, एखाद्या व्यक्तीने उन्हाळ्यात कमावलेली त्वचा (sun tan) किंवा स्नायूंचा विकास (muscle development) अननुवंशिक बदल आहेत.
- उदाहरण:
- एपigenetics: डीएनएsequence मध्ये बदल न करता जनुकांच्या अभिव्यक्तीत बदल होतो.
- पर्यावरणाचा प्रभाव: जसे की, विशिष्ट रसायनांच्या संपर्कात आल्याने आरोग्यावर होणारे परिणाम.
- आनुवंशिक बदल डीएनए (DNA) मध्ये बदल घडवतात, तर अननुवंशिक बदल डीएनएsequence मध्ये बदल न करता जनुकांच्या (genes) अभिव्यक्तीत बदल घडवतात.
- आनुवंशिक बदल एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीकडे संक्रमित होऊ शकतात, तर अननुवंशिक बदल संक्रमित होत नाहीत.
अधिक माहितीसाठी:
कृत्रिम जनुकाचा शोध 1972 मध्ये भारतीय-अमेरिकन जीवशास्त्रज्ञ डॉ. हर गोबिंद खोराना यांनी लावला.
त्यांनी 'डीएनए' (DNA) पासून कृत्रिमरित्या जनुक तयार केले.
या शोधासाठी त्यांना 1968 मध्ये शरीरविज्ञान आणि वैद्यकशास्त्रामध्ये नोबेल पारितोषिक देण्यात आले.
अधिक माहितीसाठी: