मुद्रण

छपाई तंत्राची सुरुवात गटेनबर्ग याने जर्मनीमध्ये केली असे मानले जाते. तत्पूर्वी प्रति निर्माण करण्यासाठी पुनर्लेखन होत असे. छपाईसाठी साचा वापरण्याची पद्धती विकसित केली गेली. या नंतरच्या टप्प्यात छपाई यांत्रिक करण्यासाठी निरनिराळे प्रयत्न होऊ लागले. छपाई करण्यासाठी मजकूराचा एक साचा घडवला जात असे. या साच्याला शाईलावली जात असे. हा साचा कागदावर दाबून मजकूराची प्रत तयार केली जात असे. याच पद्धतीचे पुढे यांत्रिकीकरण केले गेले. छपाई तंत्रात सुधारणा होत गेल्याने मध्ययुगीन काळात बायबलच्या प्रति मोठ्या प्रमाणात छापल्या गेल्या. तसेच चर्चने छपाईवर नियंत्रण ठेवण्याचाही प्रयत्न केला. परंतु हे शक्य झाले नाही व छपाईचे तंत्र सर्वदूर पसरत गेले.

छपाईच्या इतिहासाची सुरवात अगदी सुरुवातीच्या काळामध्ये स्टॅम्पद्वारे प्रतिमांच्या दुप्पट करण्याकडे जाते. ३००० च्या पूर्वपूर्व काळाआधीच्या मेसोपोटामियन सभ्यतेला मातीच्या गोळ्या मध्ये एक छाप पाडण्यासाठी फेरी मोहरांचा वापर केल्याने ते जटिल आणि सुंदर प्रतिमा दर्शवितात. चीन आणि इजिप्तमध्ये, मोठ्या बंदरांचा वापर करण्याआधी सील्ससाठी लहान शिक्के वापरण्यात आली. चीन, भारत आणि युरोपमध्ये कागदावर मुद्रण करणे कागदावर किंवा कागदावर छापण्याआधीच होते. ही प्रक्रिया मूलत: समानतेची आहे: १७ व्या शतकापर्यंत रेशमावर छापण्याच्या विशेष प्रदर्शनातील छाप नेहमी मुद्रित होते. पुस्तके, वृत्तपत्रे, मासिके आणि इतर वाचन साहित्य मोठ्या प्रमाणात तयार करण्याकरिता छपाईच्या विकासामुळे हे शक्य झाले आहे आणि ते साक्षरतेला चालना देण्यास महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते.

हस्तलिखित मजकुरापेक्षा छपाईतील मजकूर हा वाचकांच्या मनावर चांगला परिणाम करतो. आज वृत्तपत्रे, नियतकालिके, ग्रंथ, पुस्तके, हस्तपुस्तिका, दिवाळी अंक, लहान मोठी पत्रके, संस्थाचे अहवाल, स्मरणिका, शुभेच्छा पत्रे, इत्यादी विविध प्रकारांमध्ये मुद्रित साहित्याचीइत्यादी विविध प्रकारांमध्ये मुद्रित साहित्याची निर्मिती मोठ्या प्रमाणावर होत आहे. त्यात काळानुसार वाढच होणार आहे. ही वाढ समाजाच्या सामाजिक व सांस्कृतिक क्षेत्रातील जागृतीचे आणि प्रगतीचे लक्षण मानले जाते.

कोणत्याही प्रकारच्या लेखनाचे अंतिम मुद्रण होण्यापूर्वी मुद्रिते बारकाईने वाचून त्यातील त्रुटी दूर करुन ते लेखन वाचनीय व निर्दोष होणे, यासाठी मुद्रितशोधकाची भूमिका फार महत्त्वाची आहे. मुद्रितशोधक व्यावसायिक दृष्टीने प्रभावी कार्य करु शकतो. स्थानिक ते जागतिक स्तरावर संगणक युगातदेखील वाचन संस्कृती टिकवून ठेवण्यासाठी त्याचे स्वरूप, मांडणी, त्यातील आशय उत्तमरित्या वाचकापर्यंत पोहोचणे गरजेचे आहे.

मुद्रितशोधन ही एक कला असून ते एक शास्त्रही आहे तसेच तो एक व्यवसायसुद्धा आहे. उत्तम मुद्रितशोधक या व्यवसायाला आपल्या अभ्यासातील सातत्याने, अनुभवाने उत्तम दर्जा प्राप्त करून देऊ शकतो.

वृत्तपत्राच्या किंवा मासिकाच्या शीर्षक पानाच्या मांडणीबाबत संपादकाला घ्यावयाच्या काळजी गोष्टी:

1. ठळक बातम्या: सर्वात महत्त्वाच्या बातम्या ठळकपणे दर्शविल्या पाहिजेत, जेणेकरून वाचकांचे लक्ष वेधले जाईल.
2. चित्रे: आकर्षक आणि संबंधित चित्रे वापरली पाहिजेत, ज्यामुळे पान आकर्षक दिसेल.
3. Font (अक्षर शैली): वाचायला सोपे आणि स्पष्ट फॉन्ट वापरावेत.
4. रंगसंगती: रंगसंगती योग्य असावी, ज्यामुळे शीर्षक पान आकर्षक दिसेल.
5. मांडणी: सर्व घटक योग्यरित्या मांडले पाहिजेत, ज्यामुळे पान गोंधळलेले दिसणार नाही.
6. समतोल: पानावर समतोल साधला गेला पाहिजे, ज्यामुळे ते आकर्षक दिसेल.
7. ध्येय: आपल्या वाचकांना आकर्षित करणे आणि त्यांना महत्त्वाच्या बातम्या देणे हे मुख्य ध्येय असले पाहिजे.

गुटेनबर्ग