विनिमय दर

1. आर्थिक घटक:
   • व्याज दर (Interest rates): उच्च व्याज दर परदेशी गुंतवणूकदारांना आकर्षित करतात, ज्यामुळे मागणी वाढते आणि चलनाचे मूल्य वाढते.
   • महागाई (Inflation): उच्च महागाईमुळे देशाच्या चलनाचे मूल्य कमी होते, कारण वस्तू व सेवांची किंमत वाढते.
   • GDP वाढ (GDP growth): मजबूत GDP वाढ दर्शवते की अर्थव्यवस्था चांगली आहे, ज्यामुळे गुंतवणूक वाढते आणि चलनाचे मूल्य वाढते.
2. राजकीय घटक:
   • राजकीय स्थिरता (Political stability): स्थिर सरकार आणि धोरणे गुंतवणूकदारांचा आत्मविश्वास वाढवतात, ज्यामुळे चलनाचे मूल्य वाढते.
   • सरकारी कर्ज (Government debt): जास्त सरकारी कर्जामुळे चलनाचे मूल्य कमी होऊ शकते, कारण गुंतवणूकदार चिंतेत असतात.
3. बाजार भावना आणि अनुमान (Market Sentiment and Speculation):
   • गुंतवणूकदारांचा दृष्टिकोन (Investor sentiment): सकारात्मक दृष्टिकोन चलनाचे मूल्य वाढवतो, तर नकारात्मक दृष्टिकोन मूल्य कमी करतो.
   • अनुमान (Speculation): सट्टेबाज (speculators) मोठ्या प्रमाणात खरेदी किंवा विक्री करून चलनाचे मूल्य बदलू शकतात.
4. व्यापार संतुलन (Trade Balance):
   • निर्यात आणि आयात (Exports and Imports): जास्त निर्यात आणि कमी आयात असल्यास, मागणी वाढते आणि चलनाचे मूल्य वाढते. याउलट, जास्त आयात आणि कमी निर्यात असल्यास चलनाचे मूल्य कमी होते.
5. जागतिक आर्थिक संकट (Global Economic Crisis):
   • आर्थिक मंदी (Recession): जागतिक आर्थिक मंदीमुळे गुंतवणूक कमी होते आणि चलनाचे मूल्य घटते.

1. स्थिर विनिमय दर (Fixed Exchange Rate):
   • या प्रकारात, देशाची सरकारे त्यांच्या चलनाचे मूल्य दुसऱ्या देशाच्या चलनाच्या तुलनेत स्थिर ठेवतात.
   • विनिमय दर एका विशिष्ट पातळीवर बांधला जातो आणि त्यात फारसा बदल होत नाही.
   • उदाहरण: अनेक वर्षांपूर्वी, अनेक देशांनी त्यांचे चलन अमेरिकन डॉलरशी (US Dollar) बांधले होते.
2. लवचिक विनिमय दर (Floating Exchange Rate):
   • या प्रकारात, चलनाचे मूल्य बाजारातील मागणी आणि पुरवठ्यानुसार ठरते.
   • सरकार यात हस्तक्षेप करत नाही.
   • उदाहरण: आजकाल बहुतेक प्रमुख देशांचे चलन (USD, EUR, JPY) मागणी आणि पुरवठ्यानुसार बदलते.

याव्यतिरिक्त, काही देश 'व्यवस्थापित तरंगता दर' (Managed Float) वापरतात, ज्यात सरकार आवश्यक वाटल्यास बाजारात हस्तक्षेप करते, परंतु दर पूर्णपणे स्थिर ठेवण्याचा प्रयत्न करत नाही.

विनिमय नियंत्रण म्हणजे सरकारद्वारे परकीय चलनावर (Foreign Exchange) ठेवण्यात आलेले नियंत्रण. या अंतर्गत,import (आयात) आणि export (निर्यात) करताना तसेच परदेशात गुंतवणूक करताना सरकारचे नियम पाळावे लागतात.

प्रमुख उद्देश:

• देशाच्या अर्थव्यवस्थेची सुरक्षा करणे.
• परकीय चलनाचे व्यवस्थापन करणे.
• आयात-निर्यातीला नियंत्रित करणे.

उदाहरण:

समजा, एखाद्या कंपनीला विदेशातून मशीनरी (machinery) मागवायची आहे, तर सरकार ठरवेल की किती किमतीपर्यंतची मशीनरी मागवता येईल. त्यासाठी सरकार काही नियम आणि कोटा (quota) ठरवते. या नियमांमुळे देशातील चलनाची किंमत स्थिर राहण्यास मदत होते.