मूलभूत संकल्पना

गरज म्हणजे एखाद्या गोष्टीची आवश्यकता असणे. जेव्हा आपल्याला काहीतरी हवे असते, जे आपल्याकडे नाही, तेव्हा ती गरज निर्माण होते. ही गरज शारीरिक, मानसिक किंवा भावनिक असू शकते.

गरजांचे काही प्रकार:

• शारीरिक गरजा: जसे की अन्न, पाणी, हवा, निवारा आणि झोप. या गरजा आपल्या जीवनासाठी अत्यंत आवश्यक आहेत.
• सुरक्षिततेची गरज: सुरक्षित आणि भयमुक्त वातावरणात जगण्याची गरज.
• सामाजिक गरजा: प्रेम, आपुलकी आणि सामाजिक संबंधांची गरज.
• सन्मानाची गरज: आदर, आत्मविश्वास आणि समाजातील स्थान मिळवण्याची गरज.
• आत्म-सिद्धीची गरज: स्वतःच्या क्षमतांचा विकास करण्याची आणि आपले ध्येय प्राप्त करण्याची गरज.

गरजा माणसाला कार्य करण्यास प्रवृत्त करतात. गरजा पूर्ण झाल्यावर समाधान मिळते, तर अपूर्ण राहिल्यास निराशा आणि असंतोष निर्माण होतो.

मूळ वस्तू किंमत म्हणजे एखादी वस्तू तयार करण्यासाठी किंवा मिळवण्यासाठी लागलेला खर्च. यात कच्चा माल, उत्पादन खर्च, वाहतूक खर्च आणि इतर संबंधित खर्चांचा समावेश होतो.

उदाहरणार्थ: एका टेबलची मूळ किंमत काढायची असल्यास, टेबल बनवण्यासाठी लागणारे लाकूड, त्यावर केलेले कामगारांचे वेतन, आणि इतर खर्च जसे की रसायने इत्यादींचा समावेश होईल.

मूळ किंमत काढण्याचे मुख्य उद्देश खालीलप्रमाणे आहेत:

• वस्तूची विक्री किंमत ठरवणे.
• नफा-तोटा निश्चित करणे.
• खर्च नियंत्रण ठेवणे.

वस्तुविनिमय प्रणालीमध्ये काही फायदे आहेत. उदाहरणार्थ, ते अधिक पारदर्शक आहे कारण दोन्ही पक्षांनी एकमेकांना काय मिळत आहे हे माहित असते. तसेच, वस्तुविनिमय प्रणालीमध्ये कोणतेही शुल्क किंवा दलाली नसते, ज्यामुळे व्यापार अधिक किफायतशीर होतो.

तथापि, वस्तुविनिमय प्रणालीमध्ये काही तोटे देखील आहेत. उदाहरणार्थ, ते मर्यादित आहे कारण दोन्ही पक्षांना त्यांच्याकडे असलेल्या वस्तू किंवा सेवांमध्ये एकमेकांना रस असणे आवश्यक आहे. तसेच, वस्तुविनिमय प्रणालीमध्ये मूल्यमापन करणे कठीण असू शकते कारण वस्तू आणि सेवांचे मूल्य वेगवेगळे असू शकते.

आजकाल, वस्तुविनिमय प्रणालीचा वापर कमी होत आहे कारण पैसा अधिक व्यापकपणे वापरला जात आहे. तथापि, वस्तुविनिमय प्रणाली अजूनही काही भागात वापरली जाते, विशेषत: अशा भागांमध्ये जिथे पैसा दुर्मिळ आहे.

अर्थशास्त्राची मूलभूत समस्या दुर्लभता (Scarcity) आहे. मानवी गरजा अमर्याद आहेत, परंतु त्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी आवश्यक असलेले नैसर्गिकरित्या उपलब्ध असलेले तसेच मानवनिर्मित संसाधने मर्यादित आहेत.

या समस्येमुळे, प्रत्येक समाजाला खालील मूलभूत प्रश्न सोडवावे लागतात:

• काय उत्पादन करायचे? (What to produce?) कोणत्या वस्तू आणि सेवांचे उत्पादन करायचे आणि किती प्रमाणात करायचे?
• कसे उत्पादन करायचे? (How to produce?) वस्तू आणि सेवांचे उत्पादन कोणत्या पद्धतीने करायचे? (उदा. श्रम-प्रधान तंत्रज्ञान वापरायचे की भांडवल-प्रधान?)
• कोणासाठी उत्पादन करायचे? (For whom to produce?) उत्पादित वस्तू आणि सेवांचे वितरण कोणामध्ये करायचे?

या प्रश्नांची उत्तरे शोधणे आणि समाजाच्या गरजा शक्य तितक्या चांगल्या प्रकारे पूर्ण करणे हे अर्थशास्त्राचे उद्दिष्ट आहे.

आर्य चाणक्य यांनी इसवी सनापूर्वीच्या तिसऱ्या शतकात अर्थशास्त्रावर आधारित 'अर्थशास्त्र' हा ग्रंथ लिहिला. या ग्रंथात राजकारण, तत्त्वज्ञान व अर्थशास्त्राचे अनेक महत्त्वाचे नियम सांगितले आहेत. ॲडम स्मिथ यांना ’आधुनिक अर्थशास्त्राचे जनक' असे संबोधले जाते. त्यांनी ‘राष्ट्राची संपत्ती’ हा ग्रंथ १७७६ मध्ये लिहिला. त्या ग्रंथाला अर्थशास्त्राचे बायबल समजले जाते.

अर्वाचीन अर्थशास्त्राची सुरुवात ॲडम स्मिथ यांच्या इ.स. १७७६ मधील वेल्थ ऑफ नेशन्स पासून झाली. अर्थशास्त्राचे अनेक विभाग/प्रकार विविध निकषांनुसार पाडले गेले आहेत. उदा. समग्रलक्षी (Macro) व अंशलक्षी (Micro). समग्रलक्षी अर्थशास्त्र देश-राज्य इत्यादी मोठ्या संस्थांचे मोठे आर्थिक प्रश्न व आर्थिक व्यवहार या व अश्या अनेक बाबीची चर्चा करते तर अंशलक्षी अर्थशास्त्र विशिष्ट माणूस, विशिष्ट कुटुंब किंवा विशिष्ट आर्थिक संस्था इत्यादींच्या व्यवहारसंबंधी प्रश्नांबाबत माहिती देते. अर्थशास्त्र हे कल्याणकारी शास्त्र आहे. अर्थिक कल्याण याचा पैशाच्या संदर्भातील मोजमापांशी संबध असतो.

सूक्ष्म अर्थशास्त्राचा अभ्यास ॲडम स्मिथ यांच्यापासून झाला.अर्थशास्त्राच्या अभ्यास विषयात अनेक घटकांचा अभ्यास केला जातो. कल्याणाबाबत कसोट्या तयार करणे व अर्थिक धोरणास मदत करणे हे विश्लेषणात्मक काम करणाऱ्या अर्थशास्त्राच्या शाखेस कल्याणकारी अर्थशास्त्र म्हणतात. कल्याणकारी शास्त्राची सुरुवात पिंगू नावाच्या अर्थतज्ज्ञाने केली. कल्याण हा शब्द पिंगूनेच मांडला. पिंगूच्या मते राष्ट्रीय उत्पन्न हे अर्थिक कल्याणाचे निर्देशक असते..

सूक्ष्मलक्षी व समग्रलक्षी या संज्ञाचा वापर सर्वात पहिल्यांदा रॅग्नर फ्रिश यांनी इ.स. १९३३ साली केला.

पैसा विनिमयाचे माध्यम म्हणून स्वीकारण्यात येणारी सर्वमान्य वस्तू म्हणजे पैसा. आधुनिक अर्थव्यवस्था श्रमविभागणी व देवघेव ह्यांवर आधारलेली आहे. उप्तादक घटकांचा मोबदला देण्याकरिता, कर्जाचे व्यवहार पुरे करण्याकरिता पैशाचा उपयोग केला जातो. वस्तू किंवा सेवा यांची देवघेव सर्वमान्य विनिमय माध्यमाद्वारे होण्यापूर्वी वस्तूंची किंवा सेवांची प्रत्यक्षपणे देवघेव होत असे. मीठ देऊन कापड घेणे, गवंडीकामाचा मोबदला धान्याच्या रूपात देणे अशा पद्धतीचे वस्तुविनिमयावर “आधारलेले व्यवहार प्रगत मानवजातीस गैरसोयीचे वाटूअस माठ दऊन कापड चण, गवडीकामाचा मोबदला धान्याच्या रूपात देणे अशा पद्धतीचे वस्तुविनिमयावर आधारलेले व्यवहार प्रगत मानवजातीस गैरसोयीचे वाटू लागले. त्यानंतरचा टप्पा म्हणजे विनिमयाचे माध्यम म्हणून एखादी वस्तू वापरणे पिसे, हाडे, धान्य, हत्तीचे दात, वाघाचे कातडे, मेढी, घोडे, हत्ती आदी वस्तूंचा आणि जनावरांचा जगाच्या विविध भागांत विनिमय माध्यम म्हणून उपयोग करण्यात येत असे. पैशाच्या उत्क्रांतीमधील पुढील टप्पे म्हणजे नाणी, कागदी चलन आणि पतपैसा हे होत. नाणी व कागदी चलन सरकारमान्य पैसा होय. बँकनिर्मित पतपैशाचा देवघेवीचे साधन म्हणून उपयोग होत असला, तरी त्यास सरकारी पाठबळ नसते. त्यामुळे तो स्वीकारलाच पाहिजे असे कायदेशीर बंधन नसते.

पैशाची कार्ये

विनिमयाचे माध्यम म्हणून पैशाचा प्रामुख्याने उपयोग केला जातो. पैसा सर्वग्राह्य असल्याने वस्तूंची आणि सेवांची खरेदीविक्री पैशाच्या माध्यमाद्वारे सुलभपणएसेवांची खरेदीविक्री पैशाच्या माध्यमाद्वारे सुलभपणे होते. मूल्यमापनाचे साधन हे पैशाचे दुसरे महत्त्वाचे कार्य होय. दैनंदिन व्यवहारांतील शेकडो वस्तूंच्या व विविध सेवांच्या किंमती ठरविण्याचे साधन म्हणून पैशाचा उपयोग होतो. पैसा विलंबित देणी देण्याचे साधन म्हणून कार्य करतो. रोखीचे व्यवहारच नव्हे, तर पूर्वी केलेले व्यवहार पुरे करण्यासाठी किंवा वर्तमानकाळात केलेले व्यवहार भविष्यकाळात पुरे करण्यासाठी पैशाचा उपयोग होतो. पैशाच्या या गुणामुळे दीर्घमुदतीचे व्यवहार करणे शक्य आणि सुलभ होते. संपत्तीचा साठा करण्याचे साधन म्हणून पैशाचा उपयोग होतो. पैशामध्ये खरेदीशक्ती असते. तीमुळे वस्तू व सेवा पैशाच्या साहाय्याने खरेदी करून त्यांचा साठा करण्यापेक्षा पैशाच्या स्वरूपातच संपत्ती ठेवली, तर त्या शक्तीचा केव्हाही उपयोग करता येतो. संपत्तीचे हस्तांतर करणे पैशामुळे सोपे होते.

पैसा : विनिमयाचे माध्यम म्हणून स्वीकारण्यात येणारी सर्वमान्य वस्तू म्हणजे पैसा. आधुनिक अर्थव्यवस्था श्रमविभागणी व देवघेव ह्यांवर आधारलेली आहे. उप्तादक घटकांचा मोबदला देण्याकरिता, कर्जाचे व्यवहार पुरे करण्याकरिता पैशाचा उपयोग केला जातो. वस्तू किंवा सेवा यांची देवघेव सर्वमान्य विनिमय माध्यमाद्वारे होण्यापूर्वी वस्तूंची किंवा सेवांची प्रत्यक्षपणे देवघेव होत असे. मीठ देऊन कापड घेणे, गवंडीकामाचा मोबदला धान्याच्या रूपात देणे अशा पद्धतीचे वस्तुविनिमयावर आधारलेले व्यवहार प्रगत मानवजातीस गैरसोयीचे वाटू लागले. त्यानंतरचा टप्पा म्हणजे विनिमयाचे माध्यम म्हणून एखादी वस्तू वापरणे. पिसे, हाडे, धान्य, हत्तीचे दात, वाघाचे कातडे, मेढी, घोडे, हत्ती आदी वस्तूंचा आणि जनावरांचा जगाच्या विविध भागांत विनिमय माध्यम म्हणून उपयोग करण्यात येत असे. पैशाच्या उत्क्रांतीमधील पुढील टप्पे म्हणजे नाणी, कागदी चलन आणि पतपैसा हे होत. नाणी व कागदी चलन सरकारमान्य पैसा होय. बँकनिर्मित पतपैशाचा देवघेवीचे साधन म्हणून उपयोग होत असला, तरी त्यास सरकारी पाठबळ नसते. त्यामुळे तो स्वीकारलाच पाहिजे असे कायदेशीर बंधन नसते.

पैशाची कार्ये

विनिमयाचे माध्यम म्हणून पैशाचा प्रामुख्याने उपयोग केला जातो. पैसा सर्वग्राह्य असल्याने वस्तूंची आणि सेवांची खरेदीविक्री पैशाच्या माध्यमाद्वारे सुलभपणे होते. मूल्यमापनाचे साधन हे पैशाचे दुसरे महत्त्वाचे कार्य होय. दैनंदिन व्यवहारांतील शेकडो वस्तूंच्या व विविध सेवांच्या किंमती ठरविण्याचे साधन म्हणून पैशाचा उपयोग होतो. पैसा विलंबित देणी देण्याचे साधन म्हणून कार्य करतो. रोखीचे व्यवहारच नव्हे, तर पूर्वी केलेले व्यवहार पुरे करण्यासाठी किंवा वर्तमानकाळात केलेले व्यवहार भविष्यकाळात पुरे करण्यासाठी पैशाचा उपयोग होतो. पैशाच्या या गुणामुळे दीर्घमुदतीचे व्यवहार करणे शक्य आणि सुलभ होते. संपत्तीचा साठा करण्याचे साधन म्हणून पैशाचा उपयोग होतो. पैशामध्ये खरेदीशक्ती असते. तीमुळे वस्तू व सेवा पैशाच्या साहाय्याने खरेदी करून त्यांचा साठा करण्यापेक्षा पैशाच्या स्वरूपातच संपत्ती ठेवली, तर त्या शक्तीचा केव्हाही उपयोग करता येतो. संपत्तीचे हस्तांतर करणे पैशामुळे सोपे होते.