मृदाशास्त्र

सेंद्रिय कर्ब म्हणजे जमिनीतील कार्बनिक संयुगांचे प्रमाण. हे प्रमाण जमिनीच्या आरोग्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे असते. सेंद्रिय कर्ब खालील गोष्टींवर परिणाम करतो:

• जमिनीची सुपीकता: सेंद्रिय कर्बामुळे जमिनीची पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता वाढते, तसेच ती अधिक भुसभुशीत होते.
• पोषक तत्वे: सेंद्रिय कर्बामुळे जमिनीत पोषक तत्वे टिकून राहतात, जी वनस्पतींच्या वाढीसाठी आवश्यक असतात.
• सूक्ष्मजीव: सेंद्रिय कर्ब उपयुक्त सूक्ष्मजीवांसाठी ऊर्जा स्त्रोत आहे, जे जमिनीतील जैविक क्रिया सुधारतात.

सेंद्रिय कर्बाचे प्रमाण वाढवण्यासाठी शेणखत, कंपोस्ट खत आणि हिरवळीची खते वापरणे उपयुक्त ठरते.

अधिक माहितीसाठी, आपण खालील लिंकला भेट देऊ शकता:

• कृषी विभाग, महाराष्ट्र शासन - सेंद्रिय कर्ब (Organic Carbon)

जमिनीच्या उभ्या छेदाचा अभ्यास करणे याला मृदा प्रोफाइल (Soil profile) अभ्यास म्हणतात. यात जमिनीच्या थरांची तपासणी केली जाते.

मृदा प्रोफाइल (Soil Profile)

मृदा प्रोफाइल म्हणजे जमिनीच्या पृष्ठभागापासून खाली मूळ खडकापर्यंतच्या थरांची उभी मांडणी. प्रत्येक थराची जाडी, रंग, पोत, रचना आणि रासायनिक गुणधर्म वेगवेगळे असतात.

• मृदा प्रोफाइलचे घटक:
  • O थर (Organic Layer): हा थर सेंद्रिय पदार्थांनी बनलेला असतो. यात पाने, फांद्या, आणि मृत जीवांचे अवशेष असतात.
  • A थर (Topsoil): हा थर सर्वात वरचा थर असून तो पोषक तत्वांनी समृद्ध असतो. यात सूक्ष्मजीव आणि वनस्पतींच्या मुळांचे जाळे असते.
  • E थर (Eluviation Layer): या थरातून पोषक तत्वे आणि खनिजे खालच्या थरात झिरपतात.
  • B थर (Subsoil): या थरात A थरातून झिरपलेले घटक जमा होतात.
  • C थर (Parent Material): हा थर मूळ खडकाचा भाग असतो.
  • R थर (Bedrock): हा थर मूळ खडक असतो.

मृदा प्रोफाइल अभ्यासाचे महत्त्व:

• जमिनीची सुपीकता आणि उत्पादन क्षमता समजते.
• जमिनीतील पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता कळते.
• कोणत्या प्रकारची वनस्पती वाढू शकते हे समजते.
• जमिनीच्या व्यवस्थापनासाठी उपयुक्त माहिती मिळते.

अधिक माहितीसाठी:

• मृदा आणि जल संवर्धन विभाग, महाराष्ट्र शासन (https://soilandwater.maharashtra.gov.in/)

ज्या मृदेचा (soil) PH सात असतो, ती मृदा उदासीन (neutral) असते.

PH स्केल 0 ते 14 पर्यंत असते. 7 PH म्हणजे तो पदार्थ neutral आहे, 7 पेक्षा कमी म्हणजे तो acidic (आम्लीय) आहे आणि 7 पेक्षा जास्त म्हणजे तो alkaline (क्षारीय) आहे.

उदासीन मृदा बहुतेक पिकांसाठी चांगली असते.

अधिक माहितीसाठी:

• Britannica - Soil chemistry
• University of Minnesota Extension - Soil pH

शेतीवर पाणी आणि मृदेच्या गुणवत्तेचा परिणाम होतो, त्याची उद्दिष्ट्ये खालीलप्रमाणे:

1. उत्पादकता वाढवणे:

   पाणी आणि मातीची गुणवत्ता सुधारल्यास पिकांची वाढ चांगली होते, त्यामुळे उत्पादन वाढते.

2. पिकांची गुणवत्ता सुधारणे:

   चांगल्या प्रतीचे पाणी आणि माती वापरल्याने पिकांची गुणवत्ता सुधारते, ज्यामुळे त्यांची बाजारात चांगली किंमत मिळते.

3. नैसर्गिक संसाधनांचे संरक्षण:

   पाणी आणि मातीचे योग्य व्यवस्थापन केल्याने नैसर्गिक संसाधनांचे संरक्षण होते, जसे की पाण्याची बचत होते आणि मातीची धूप कमी होते.

4. पर्यावरणाचे रक्षण:

   रासायनिक खतांचा आणि कीटकनाशकांचा वापर कमी करून तसेच पाण्याचे योग्य व्यवस्थापन करून पर्यावरणाचे रक्षण करणे.

5. दीर्घकाळ टिकणारी शेती:

   पाणी आणि मातीचे योग्य व्यवस्थापन केल्यास शेती दीर्घकाळ टिकून राहते, म्हणजेच भविष्यातही चांगले उत्पादन घेता येते.

या उद्दिष्टांमुळे शेतकऱ्यांना अधिक फायदा होतो आणि शेती अधिक sustainable बनते.