बौद्ध धर्म
बौद्ध समाजाच्या लोकसंख्येबाबत जागतिक आणि भारतातील आकडेवारी भिन्न स्रोतांमध्ये वेगवेगळी आढळते.
जागतिक बौद्ध लोकसंख्या:
- काही अंदाजानुसार, जगभरात १.६ अब्ज ते २.१ अब्ज (२३% ते २९%) बौद्ध अनुयायी आहेत. या अंदाजानुसार, बौद्ध धर्म हा लोकसंख्येच्या दृष्टीने जगातील दुसरा सर्वात मोठा धर्म आहे.
- इतर काही सर्वेक्षणानुसार, जागतिक बौद्धांची लोकसंख्या सुमारे ४८ कोटी ते ५२ कोटी (जगाच्या एकूण लोकसंख्येच्या ७% ते ९%) इतकी आहे. या आकडेवारीनुसार, बौद्ध धर्म हा ख्रिश्चन, इस्लाम आणि हिंदू धर्मांनंतर जगातील चौथा सर्वात मोठा धर्म आहे.
- जगातील एकूण बौद्धांपैकी जवळपास ७०% ते ७५% महायानी बौद्ध आहेत, तर उर्वरित २५% ते ३०% थेरवादी, नवयानी (भारतीय) आणि वज्रयानी बौद्ध आहेत.
भारतातील बौद्ध लोकसंख्या:
- २०११ च्या भारतीय जनगणनेनुसार, भारतात एकूण ८४,४२,९७२ बौद्ध लोक होते.
- यापैकी सुमारे ६५,३१,२०० (७७.३६%) बौद्ध एकट्या महाराष्ट्र राज्यात आहेत.
- महाराष्ट्रामध्ये बौद्ध धर्म हा हिंदू आणि इस्लाम नंतर तिसऱ्या क्रमांकाचा सर्वात मोठा धर्म आहे आणि महाराष्ट्राच्या लोकसंख्येत बौद्धांचे प्रमाण सुमारे ६% आहे.
- भारतातील एकूण नवयानी बौद्धांपैकी (नवबौद्ध) सुमारे ९०% महाराष्ट्रात राहतात.
- काही दाव्यानुसार, भारतातील बौद्ध लोकसंख्या १ कोटी नाही तर ५ ते ७ कोटी किंवा त्याहून अधिक असू शकते.
बौद्ध धर्मामध्ये 'साधु! साधु! साधु!' असे तीन वेळा म्हणण्यामागे अनेक कारणे आहेत, त्यापैकी काही प्रमुख कारणे खालीलप्रमाणे आहेत:
- कृतज्ञता व्यक्त करणे: 'साधु' या शब्दाचा अर्थ 'उत्तम' किंवा 'चांगले' असा होतो. जेव्हा कोणी चांगली गोष्ट करतो किंवा चांगले बोलतो, तेव्हा त्याच्याबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी आणि त्याला प्रोत्साहन देण्यासाठी 'साधु! साधु! साधु!' असे म्हटले जाते.
- अनुमोदन देणे: कोणतीही गोष्ट मान्य आहे किंवा योग्य आहे हे दर्शवण्यासाठी 'साधु! साधु! साधु!' असे म्हटले जाते. हे अनुमोदन श्रोत्यांना वक्ता काय बोलत आहे यावर लक्ष केंद्रित करण्यास मदत करते.
- आदर व्यक्त करणे: 'साधु! साधु! साधु!' हे बुद्ध, धम्म आणि संघ या त्रिरत्नांबद्दल आदर व्यक्त करण्याचे एक माध्यम आहे.
- सकारात्मकता: या शब्दांच्या उच्चारणाने सकारात्मक ऊर्जा निर्माण होते आणि नकारात्मक विचार दूर होतात.
- सामूहिक भावना: बौद्ध अनुयायी जेव्हा एकत्र येतात, तेव्हा 'साधु! साधु! साधु!' च्या जयघोषाने एकोप्याची भावना निर्माण होते.
थोडक्यात, बौद्ध धर्मात 'साधु! साधु! साधु!' हे केवळ शब्द नाहीत, तर ते कृतज्ञता, आदर, अनुमोदन आणि सकारात्मकता व्यक्त करण्याचे शक्तिशाली माध्यम आहे.
बौद्ध धर्माने स्त्रियांना कधीही नाकारले नाही. तथागत गौतम बुद्धांनी स्त्रियांसाठी भिक्षुणी संघाची स्थापना केली, ज्यामुळे स्त्रियासुद्धा निर्वाण प्राप्त करू शकल्या.
खरं तर, बौद्ध धर्मात स्त्रिया आणि पुरुष दोघांनाही समान संधी दिली गेली आहे. भिक्षुणी संघात अनेक स्त्रिया अरहंत बनल्या, ज्या त्यांच्या काळातील महान धर्मगुरू आणि विदुषी होत्या.
गौतम बुद्धांनी स्वतः महाप्रजापती गौतमीला भिक्षुणी म्हणून दीक्षा दिली, ज्यामुळे स्त्रियांच्या आध्यात्मिक प्रगतीचा मार्ग खुला झाला.
अधिक माहितीसाठी, आपण खालील दुवे पाहू शकता:
महेंद्र: महेंद्र हा सम्राट अशोकाचा मुलगा होता आणि त्याला बौद्ध धर्माची दीक्षा दिली होती. त्याने श्रीलंकेत जाऊन तेथील राजा तिस्स याला बौद्ध धर्माची दीक्षा दिली आणि तेथे बौद्ध धर्माची स्थापना केली.
संघमित्रा: संघमित्रा ही सम्राट अशोकाची मुलगी होती आणि ती एक बौद्ध भिक्खुनी होती. तिने श्रीलंकेत जाऊन तेथील स्त्रियांना बौद्ध धर्माची दीक्षा दिली आणि तेथे बौद्ध धर्माच्या प्रसारास मदत केली. तिने बोधीवृक्षाची एक फांदी श्रीलंकेत नेली, जी आजही अनुराधापुरा येथे जपली जाते.
कनिष्काच्या काळात बौद्ध धर्माची चौथी परिषद काश्मीरमधील कुंडलवन येथे भरवण्यात आली.
हा महायान बौद्ध धर्माचा एक महत्त्वाचा टप्पा होता. या परिषदेत बौद्ध विद्वानांनी त्रिपिटकांवर भाष्ये लिहिली, ज्यामुळे महायान बौद्ध धर्माच्या सिद्धांतांना अधिक स्पष्टता मिळाली.
अधिक माहितीसाठी, आपण खालील लिंकला भेट देऊ शकता:
अनुष्काच्या काळात बौद्ध धर्माची चौथी परिषद काश्मीरमधील कुंडलवन येथे भरवण्यात आली. ही परिषद इ.स. 72 मध्ये भरली होती, असे मानले जाते. या परिषदेचे अध्यक्षपद वसुमित्र यांनी भूषवले होते, तर उपाध्यक्ष म्हणून अश्वघोष होते. या परिषदेत बौद्ध धर्माच्या Hinayana आणि Mahayana या दोन पंथांमध्ये समन्वय साधण्याचा प्रयत्न करण्यात आला.
बौद्ध धर्मामध्ये गणपतीचे स्वरूप हिंदू धर्मापेक्षा वेगळे आहे. बौद्ध धर्मात गणपतीला विघ्नहर्ता मानले जाते, परंतु त्याला देव मानले जात नाही.
बौद्ध धर्मातील गणपतीची भूमिका:
- विघ्नहर्ता: बौद्ध धर्मात गणपती हा बुद्ध धर्माचे पालन करताना येणाऱ्या अडचणी दूर करतो, असे मानले जाते.
- संरक्षक: काही बौद्ध परंपरांमध्ये गणपतीला संरक्षक देवतेच्या रूपात पाहिले जाते.
- कला आणि संस्कृती: बौद्ध कला आणि संस्कृतीमध्ये गणपतीची प्रतिमा आढळते, जी प्रतीकात्मक आहे.
स्वरूप:
- गणपतीची मूर्ती ही हत्तीचे डोके आणि मानवी शरीर असलेली असते.
- तो हातात विविध शस्त्रे किंवा वस्तू धारण करतो, ज्या बौद्ध धर्मातील तत्त्वांचे प्रतीक आहेत.
गणपतीची उपासना:
- बौद्ध धर्मात गणपतीची स्वतंत्र पूजा केली जात नाही, परंतु त्याचे महत्त्व आणि कार्य विचारात घेतले जाते.
- गणपतीला बुद्ध, धम्म आणि संघ या त्रिरत्नांचा एक भाग मानले जाते.
निष्कर्ष:
बौद्ध धर्मातील गणपती हा विघ्नहर्ता आणि संरक्षक म्हणून महत्त्वाचा आहे. तो बौद्ध धर्माच्या प्रतीकात्मक परंपरेचा भाग आहे.
अधिक माहितीसाठी: