यकृत रोग

शासनाच्या महात्मा फुले योजनेतून ५ लाखापर्यंत मदत मिळते. जास्त खर्चासाठी मुख्यमंत्री सहाय्यता निधी मार्फत मदत मिळते. साईबाबा संस्थान, सिद्धिविनायक मंदिर, शनिशिंगणापूर देवस्थान इत्यादी संस्था आर्थिक मदत करते.

 

यकृत आजार अनेक प्रकारचे आहेत हे आपण मागील लेखात पाहिलं. यातील दोन महत्त्वाचे आजार म्हणजे यकृत विद्रधी अर्थात Liver Cirrhosis आणि यकृताचा कर्करोग अर्थात Liver Cancer. यकृत विद्रधी (Liver Cirrhosis) म्हणजे यकृतामध्ये वारंवार होणाऱ्या ईजांमुळे रचनात्मक बदल होऊन ते घट्ट आणि लहान होणं. यकृतातील या बदलांचा त्याच्या कार्यावर परिणाम होतो तसंच ते लहान झाल्याने त्याच्याकडे रक्त होऊन येणाऱ्या Portal Vein या नीलेतील दाब वाढतो. एकदा अशा प्रकारे यकृत लहान झालं की ते पूर्ववत होऊ शकत नाही म्हणूनच या स्थितीस ‘अंत्यस्थिती यकृत आजार’ (End Stage Liver Disease) असं मानलं जातं. हिपेटायटीस 'बी' आणि 'सी' विषाणूच्या लागणीमुळे, दारूमुळे तसंच लठ्ठपणा यकृत विद्रधी होते हे आपण मागील लेखात बघितलं. या व्यतिरिक्त यकृतातील तांब्याचे प्रमाण वाढून होणारा Willson's disease, लोहाचं प्रमाण वाढून होणारा Hemosiderosis किंवा पिक्त साठून होणारे Biliary Cirrhosis अशा अनेक कारणाने यकृत विद्रधी होते. भारतामध्ये विशिष्ट कारणांमुळे Indian Childhood Cirrhosis नावाचा आजार लहान वयात होतो. कधी-कधी शरीरातील प्रतिकार संस्था यकृताविरुद्ध कार्य करते त्यातून 'Autoimmune Hepatitis' नावाचा आजार होतो व कालांतराने यकृत खराब होते. कधी-कधी तपासण्याअंती कुठलंच कारण सापडत नाही. यकृत मात्र खराब होतं. त्यास cryptogenic cirrhosis असं मानलं जातं. सर्वसाधारणपणे सुदृढ व्यक्ती यकृताचा २० ते २५ टक्के वापर करतो म्हणूनच यकृतास होणारे आजार लवकर लक्षात येत नाहीत. यकृत विद्रधी होण्यास खूप मोठा कालावधी लागतो. सुरुवातीच्या काळात कुठलीच लक्षणं दिसत नाहीत. काहीजणांमध्ये अशक्तपणा येणं, नेहमीच्या कामांमध्ये लवकर थकवा येणं ही लक्ंणे दिसू लागतात. सुरुवातीच्या काळात पोटाची तपासणी केल्यास यकृतावर सूज आल्याचं निष्पन्न होतं. नंतर मात्र यकृत छोटं होऊन ते तपासल्यावर हाताला लागेनासं होतं. कावीळ हे यकृत आजाराचं मुख्य लक्षण असतं. पिक्तामध्ये असणाऱ्या बिलीरुबीन नावाच्या घटकामुळे शरीराचे विविध भाग पिवळे दिसायला लागतात, त्यालाच आपण ‘कावीळ’ असं म्हणतो. डोळ्यातील बुबूळ तपासून कावीळ आहे की नाही हे बघितलं जातं. बिलीरुबीनचं प्रमाण जसं वाढतं तसं डोळे, त्वचा, जीभ, तोंडाचं आतलं आवरण (mucosa) पिवळा पडायला लागतात. बिलीरुबीनमुळे अंगाला खाज सुटते त्यामुळे शरीरावर खाजवल्याचे व्रण दिसायला लागतात. विद्रधीमध्ये Portal Vein या नसेतील दाब वाढतो त्यामुळे शरीरात वेगवेगळ्या ठिकाणी जसे अन्ननलिकेचा छातीतील भाग, नाभीच्या आजुबाजूचा भाग, गुद्दवारातील रक्तवाहिन्या इ. फुगायला लागतात. त्यातूनच पुढे रक्ताची उलटी होणं तसंच संडासवाटे रक्तस्राव होणं ही लक्षणं दिसायला लागतात. यकृत खराब झाल्याने प्रथिन उत्पादनाचं काम बंद होतं. Albumineचे शरीरातील प्रमाण कमी व्हायला लागतं. त्यामुळे शरीरावर सूज येणं, पोटामध्ये व छातीमध्ये पाणी जमणं इ. लक्षणं दिसायला लागतात. पोटातील पाण्यामध्ये जंतूचा प्रादुर्भाव होऊन पोट दुखायला लागतं. प्रथिन पदार्थाच्या चयापचयाच्या क्रियेत बिघाड होते व शरीरातील अमोनियाचं प्रमाण वाढतं. त्यातून बेशुद्ध होण्याचं प्रमाण वाढतं. पुरुषांमध्ये शरीरातील हार्मोन्समध्ये बदल झाल्याने स्तनाची वाढ होण्यास सुरुवात होते. यकृत लहान होत असताना प्लीहा (Spleen) वाढायला लागते व त्यामध्ये रक्त जमा होऊन रक्तातील पेशी नष्ट व्हायला सुरुवात होते त्यामुळे रुग्णास Anemia, Thrombocytopenia इ. समस्या निर्माण होतात. यकृत विद्रधीच्या शेवटच्या टप्प्यांमध्ये किडनीवर परिणाम व्हायला लागतो, फुफ्फुसे खराब होऊ लागतात, प्रतिकार शक्ती कमी व्हायला लागते व कुठल्याही कारणाने रुग्णाची तब्येत ढासळून त्याचा मृत्यू होतो.
यकृत विद्रधीचे योग्य वेळी निदान करणं अत्यंत गरजेचं असतं. निदानासाठी बऱ्याच वेळी यकृताचा तुकडा काढून तपासावा लागतो. या व्यतिरिक्त बऱ्याचशा तपासण्या कराव्या लागतात व यकृत विद्रधी नेमक्या कोणत्या स्थितीत आहे यासाठी काही पद्धती विकसित करण्यात आल्या आहेत त्यावरून रुग्णास औषधोपचार किंवा यकृत प्रत्यारोपण करायचं हे ठरवता येतं.

योग्य वेळी निदान करून तज्ज्ञ डॉक्टरांच्या सल्ल्याने उपचार घेतल्यास यकृत विद्रधीवर नियंत्रण ठेवता येते. परंतु काही कालावधीनंतर रुग्णास यकृत प्रत्यारोपणाची गरज पडते.

कावीळ झाल्याचे समजल्यावर घरगुती औषधे घेऊन ती बरी करण्याकडे अनेकांचा कल असतो. वास्तविक असे करणे धोक्याचे असते. कारण काविळीचे वेगवेगळे प्रकार असतात. तेनीट समजून घेऊन औषधोपचार होणे गरजेचे असते.
   रुग्णांनी विश्रांती घ्यावी. आराम करावा. साधा आहार घ्यावा. यामध्ये कमी तेलाचे व पचायला सोपे असे जेवावे. शाकाहारी जेवण जेवावे. यामध्ये मऊ भात, खिचडी, फुलके, कमी तेलाच्या भाज्यांचे सेवन करावे. सोबत बी कॉम्प्लेक्स, यकृताची टॉनिक्स (Tonics) ही घ्यावीत. या आजारात यकृतातील ग्लुकोज कमी होते म्हणून ग्लुकोज पावडर घ्यावी. ऊस खावा.
हिपेटायटिस बी/सी – यामध्ये रक्ततपासणी व डीएनए याची तपासणी करून जर त्यामध्ये हिपेटायटिस अॅक्टिव्ह असेल तर अॅण्टी व्हायरल ड्रग्ज देणे आवश्यक असते. ही उपचारपद्धती खर्चीक व बराच काळ चालणारी असते म्हणून सर्वसाधारण व्यक्तीला घेणे परवडत नाही. म्हणूनचहा आजार टाळावा.
आयुर्वेदामध्ये असलेली आरोग्यवर्धिनी गुटिका ही देखील गुणकारी ठरू शकते. आयुर्वेद डॉक्टरला विचारून सल्ला घ्यावा.
   कावीळ झाली असता मद्यपान करू नये.
अवरोधक कावीळ असल्यास दुर्बिणीतून किंवा शस्त्रक्रियेद्वारे उपचार करावा लागतो. त्यासाठी योग्य डॉक्टरकडे सल्ला घ्यावा.काविळीचे योग्य निदान व त्यावर त्वरित उपचार केल्याने बहुतांशी रुग्ण बरे होतात, पण हे सारे डॉक्टरच्या देखरेखीखाली करावे.