परिसंस्था
पोषक द्रव्यांचे चक्रीकरण म्हणजे परिसंस्थेमध्ये पोषक तत्वांचा सतत फिरणारा चक्र. पोषक तत्वे सजीवांमध्ये प्रवेश करतात, त्यांच्या वाढीसाठी आणि कार्यांसाठी वापरली जातात आणि नंतर ते सडण्याच्या प्रक्रियेद्वारे वातावरणात परत येतात. ही प्रक्रिया नैसर्गिकरित्या पोषक तत्वांचा पुरवठा सुनिश्चित करते आणि परिसंस्थेचे आरोग्य टिकवून ठेवते.
उदाहरण: नायट्रोजन चक्र
- नायट्रोजन फिक्सेशन: वातावरणातील नायट्रोजन वायू (N2) जीवाणूंद्वारे अमोनिया (NH3) मध्ये रूपांतरित केला जातो. हे जीवाणू मातीमध्ये किंवा वनस्पतींच्या मुळांवर आढळतात.
- अमोनिफिकेशन: सेंद्रिय नायट्रोजन, जसे की मृत वनस्पती आणि प्राणी, अमोनियामध्ये रूपांतरित होतात.
- नायट्रिफिकेशन: अमोनिया नायट्राइट (NO2-) आणि नंतर नायट्रेट (NO3-) मध्ये रूपांतरित होतो. ही प्रक्रिया नायट्रिफायिंग जीवाणू करतात.
- एस्सिमिलेशन: वनस्पती नायट्रेट आणि अमोनिया शोषून घेतात आणि प्रथिने आणि न्यूक्लिक ऍसिडसारख्या सेंद्रिय रेणूंमध्ये समाविष्ट करतात.
- डीनायट्रिफिकेशन: नायट्रेट वायू नायट्रोजनमध्ये रूपांतरित होतो आणि वातावरणात परत येतो. ही प्रक्रिया डीनायट्रिफायिंग जीवाणू करतात.
या चक्रामुळे नायट्रोजन परिसंस्थेत सतत उपलब्ध राहतो, ज्यामुळे वनस्पती आणि प्राण्यांना आवश्यक पोषक तत्वे मिळतात.
अशा प्रकारे, पोषक द्रव्यांचे चक्रीकरण हे जीवन चक्राचा एक महत्त्वाचा भाग आहे.
परिसंस्थेची रचना दोन मुख्य घटकांनी बनलेली असते: जैविक घटक (Biotic components) आणि अजैविक घटक (Abiotic components).
जैविक घटक म्हणजे परिसंस्थेतील सजीव वस्तू. यात खालील गोष्टींचा समावेश होतो:
- उत्पादक (Producers): हे स्वतःचे अन्न तयार करतात, जसे की झाडे आणि वनस्पती.
- भक्षक (Consumers): हे उत्पादकांवर किंवा इतर भक्षकांवर अवलंबून असतात, जसे की प्राणी.
- विघटक (Decomposers): हे मृत सजीव आणि जैविक कचरा कुजवून मातीत मिसळवतात, जसे की बॅक्टेरिया आणि बुरशी.
अजैविक घटक म्हणजे परिसंस्थेतील निर्जीव वस्तू. यात खालील गोष्टींचा समावेश होतो:
- हवा: ऑक्सिजन, कार्बन डायऑक्साईड आणि नायट्रोजनसारखे वायू.
- पाणी: परिसंस्थेतील सजीवांसाठी आवश्यक.
- माती: वनस्पतींच्या वाढीसाठी आधार.
- सूर्यप्रकाश: उत्पादकांसाठी ऊर्जा.
- तापमान: सजीवांच्या वाढीवर परिणाम करते.
या दोन्ही घटकांच्या एकत्रित कार्यामुळे परिसंस्थेतील ऊर्जा आणि पोषक तत्वांचा प्रवाह सुरळीत राहतो.
अधिक माहितीसाठी, आपण हे पाहू शकता: Vedantu - Structure and Function of Ecosystem
परिसंस्थेतील वस्तू व सेवांची अप्रत्यक्ष तत्त्वे खालीलप्रमाणे:
-
पर्यावरणpurak जीवनशैली: परिसंस्थेत टिकाऊ आणि पर्यावरणपूरक जीवनशैलीचा अवलंब करणे आवश्यक आहे.
पर्यावरणपूरक जीवनशैली (Eco-Friendly Lifestyle) - नैसर्गिक संसाधनांचा योग्य वापर: नैसर्गिक संसाधनांचा योग्य आणि कार्यक्षम वापर करणे आवश्यक आहे, जेणेकरून त्यांची उपलब्धता दीर्घकाळ टिकून राहील.
-
प्रदूषण नियंत्रण: परिसंस्थेतील प्रदूषण कमी करण्यासाठी उपाययोजना करणे आवश्यक आहे, जसे की कचरा व्यवस्थापन आणि उत्सर्जन नियंत्रण.
प्रदूषण नियंत्रण कायदे -
जैवविविधतेचे संरक्षण: परिसंस्थेतील जैवविविधता (Biodiversity) टिकवून ठेवणे महत्त्वाचे आहे, कारण प्रत्येक जीवFormsचे परिसंस्थेत विशिष्ट योगदान असते.
जैविक विविधतेवरील conventionची उद्दिष्ट्ये - स्थानिक समुदायांचा सहभाग: परिसंस्थेच्या व्यवस्थापनात स्थानिक लोकांचा सहभाग महत्त्वाचा आहे, कारण त्यांना परिसंस्थेची चांगली माहिती असते.
- शिक्षण आणि जागरूकता: लोकांना परिसंस्थेच्या महत्त्वाविषयी शिक्षित करणे आणि जागरूकता वाढवणे आवश्यक आहे, जेणेकरून ते अधिक जबाबदारीने वागतील.
- शाश्वत विकास: विकास करताना परिसंस्थेचे संतुलन राखणे आवश्यक आहे, जेणेकरून भविष्यातील पिढ्यांसाठी संसाधने उपलब्ध राहतील.
परिसंस्थेची रचना खालीलप्रमाणे असते:
- अजैविक घटक (Abiotic Components): परिसंस्थेतील निर्जीव घटक, जसे की हवा, पाणी, जमीन, तापमान, प्रकाश आणि खनिजे.
- जैविक घटक (Biotic Components): परिसंस्थेतील सजीव घटक, जे खालीलप्रमाणे विभागले जातात:
- उत्पादक (Producers): वनस्पती, जे प्रकाश संश्लेषण (photosynthesis)Through light synthesysdwaraanna तयार करतात.
- भक्षक (Consumers): जे उत्पादकांवर अवलंबून असतात. यात प्राथमिक भक्षक (शाकाहारी प्राणी), दुय्यम भक्षक (मांसाहारी प्राणी) आणि तृतीयक भक्षक (मांसाहारी प्राण्यांना खाणारे प्राणी) यांचा समावेश होतो.
- विघटक (Decomposers): सूक्ष्मजीव, जे मृत जैविक घटकांचे विघटन करतात आणि पोषक तत्वे जमिनीत परत पाठवतात.
- ऊर्जा प्रवाह (Energy Flow): परिसंस्थेतील ऊर्जा एका घटकातून दुसऱ्या घटकात कशी जाते, हे ऊर्जा प्रवाहातून स्पष्ट होते. ऊर्जा उत्पादकांकडून भक्षकांकडे आणि नंतर विघटकांकडे जाते.
- पोषक चक्र (Nutrient Cycle): परिसंस्थेतील पोषक तत्वे ( nutrients) एका घटकातून दुसऱ्या घटकात फिरतात. जसे की कार्बन चक्र, नायट्रोजन चक्र आणि फॉस्फरस चक्र.
हे सर्व घटक एकत्रितपणे परिसंस्थेची रचना बनवतात आणि तिचे कार्य सुरळीत ठेवतात.
परि संस्थेची रचना खालीलप्रमाणे असते:
- अजैविक घटक:
ज्या घटकांमध्ये जीव नाही, त्यांना अजैविक घटक म्हणतात. उदाहरणार्थ: हवा, पाणी, जमीन, खनिजे, तापमान, प्रकाश आणि ऊर्जा.
- जैविक घटक:
ज्या घटकांमध्ये जीव आहे, त्यांना जैविक घटक म्हणतात. जैविक घटकांचे तीन प्रकार आहेत:
- उत्पादक:
जे स्वतःचे अन्न स्वतः तयार करतात (उदा. झाडे).
- भक्षक:
जे अन्नासाठी इतरांवर अवलंबून असतात (उदा. प्राणी).
- अपघटक:
जे मृत प्राण्यांचे अवशेष खाऊन परिसंस्थेतcircuit clean up मदत करतात (उदा. सूक्ष्मजंतू).
- उत्पादक:
परिसंस्था म्हणजे एक असा भूभाग जिथे जैविक घटक (microorganisms, plants, and animals) आणि अजैविक घटक (hava, pani, mati, and sunlight) एकमेकांशी संवाद साधतात.
- परिसंस्थेमध्ये, सजीव आणि निर्जीव घटक एकमेकांवर अवलंबून असतात.
- परिसंस्थेचा आकार लहान किंवा मोठा असू शकतो, जसे की तलाव किंवा जंगल.
- परिसंस्थेमध्ये ऊर्जा आणि पोषक तत्वांचे चक्र सतत चालू असते.
सोप्या भाषेत:
एखाद्या विशिष्ट क्षेत्रात असणारे सजीव (वनस्पती, प्राणी, सूक्ष्मजंतू) आणि त्यांचे भौतिक पर्यावरण (हवा, पाणी, जमीन) यांच्यातील संबंधांना परिसंस्था म्हणतात.
अधिक माहितीसाठी:
तुम्ही विकिपीडिया (https://mr.wikipedia.org/) किंवा इतर शैक्षणिक संकेतस्थळांना भेट देऊ शकता.