साहित्य प्रकार
- दलित साहित्य:
- ग्रामीण साहित्य:
- स्त्रीवादी साहित्य:
- आदिवासी साहित्य:
- उत्तर-आधुनिक साहित्य:
दलित साहित्य हे दलित लोकांच्या जीवनातील दुःख, वेदना, आणि अनुभवांना व्यक्त करते. हे साहित्य समाजात दलितांवरील अन्याय आणि विषमतेवर प्रकाश टाकते. हे साहित्य आत्मचरित्रे, कविता, आणि कथांच्या माध्यमातून व्यक्त होते.
उदाहरण: 'बलुतं' - दया पवार
ग्रामीण साहित्य ग्रामीण जीवनाचे वास्तव चित्रण करते. खेड्यातील लोकांचे जीवन, त्यांची संस्कृती, आणि समस्या या साहित्यात मांडल्या जातात. हे साहित्य ग्रामीण भागातील सामाजिक आणि आर्थिक परिस्थितीवर भाष्य करते.
उदाहरण: 'गावगाडा' - त्र्यंबक नारायण आत्रे
स्त्रीवादी साहित्य स्त्रियांच्या हक्कांबद्दल आणि त्यांच्या समस्यांबद्दल आवाज उठाते. हे साहित्य समाजात स्त्रियांची भूमिका, त्यांचे संघर्ष, आणि त्यांची ओळख यावर जोर देते. स्त्रियांच्या दृष्टीकोनातून जगाकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन या साहित्यात असतो.
उदाहरण: 'सात पाऊले' - ना. सी. फडके
आदिवासी साहित्य आदिवासी लोकांच्या जीवनातील अनुभव, त्यांची संस्कृती, आणि त्यांच्या समस्या यांवर आधारित आहे. हे साहित्य आदिवासींच्या परंपरा, रीतीरिवाज, आणि त्यांच्या जीवनातील संघर्षांचे चित्रण करते.
उदाहरण: 'आदिवासी' - रणजित गुहा
उत्तर-आधुनिक साहित्य हे पारंपरिक साहित्य प्रकारांना आणि मूल्यांना आव्हान देते. हे साहित्य अधिक प्रयोगशील असते आणि त्यात नवीन विचार आणि कल्पनांचा समावेश असतो.
उदाहरण: 'कोसला' - भालचंद्र नेमाडे
- कालखंडानुसार वर्गीकरण:
- प्राचीन मराठी साहित्य (इ.स. 1000 ते 1400): या कालखंडात ज्ञानेश्वर, नामदेव, मुकुंदराज यांसारख्या संतांच्या रचनांचा समावेश होतो.
- मध्ययुगीन मराठी साहित्य (इ.स. 1400 ते 1800): यात एकनाथ, तुकाराम, रामदास स्वामी यांसारख्या संतांनी आणि शाहिरांनी रचना केल्या.
- आधुनिक मराठी साहित्य (इ.स. 1800 ते आजपर्यंत): या कालखंडात नाटक, कथा, कादंबरी, कविता आणि वैचारिक साहित्य लिहिले गेले. वि. वा. शिरवाडकर, पु. ल. देशपांडे, वि. स. खांडेकर यांसारख्या लेखकांनी यात मोलाची भर घातली.
- प्रकारानुसार वर्गीकरण:
- पद्य साहित्य: यात कविता, अभंग, ओव्या, श्लोक, गझल यांचा समावेश होतो.
- गद्य साहित्य: यात कथा, कादंबरी, लेख, निबंध, नाटक, चरित्र, আত্মचरित्र यांचा समावेश होतो.
- विषयानुसार वर्गीकरण:
- धार्मिक साहित्य: यात भगवतगीता, ज्ञानेश्वरी, रामायण, महाभारत, अभंग, स्तोत्रे यांचा समावेश होतो.
- सामाजिक साहित्य: समाजातील समस्या, चालीरीती, रूढी यांवर आधारित साहित्य.
- राजकीय साहित्य: राजकारण आणि राज्यव्यवस्था यांवर आधारित साहित्य.
- वैज्ञानिक साहित्य: विज्ञान आणि तंत्रज्ञान यांवर आधारित साहित्य.
- शैलीनुसार वर्गीकरण:
- वास्तववादी साहित्य: जीवनातील वास्तव घटनांवर आधारित साहित्य.
- अलंकारिक साहित्य: भाषा आणि अलंकारांचा वापर केलेले साहित्य.
- विनोदी साहित्य: हास्य आणि मनोरंजनासाठी असलेले साहित्य.
प्रतिनायक ही संकल्पना साहित्यात आणि विशेषतः नाट्य आणि चित्रपटांमध्ये वापरली जाते.
प्रतिनायक म्हणजे काय:
- प्रतिनायक हा नायकासारखाच महत्त्वाचा असतो, पण तो नायकाच्या ध्येयांच्या विरोधात असतो.
- तो नायकाला विरोध करतो आणि त्याच्या मार्गात अडचणी निर्माण करतो.
- नायकाला त्याचे ध्येय गाठण्यापासून रोखणे हे त्याचे उद्दिष्ट असते.
प्रतिनायकाची भूमिका:
- कथानकालाConflict (संघर्ष) निर्माण करणे.
- नायकाच्या चारित्र्याला आव्हान देणे.
- कथेला अधिक मनोरंजक बनवणे.
उदाहरण:
- 'राम-रावण' मध्ये रावण हा प्रतिनायक आहे.
- 'महाभारत' मध्ये दुर्योधन हा प्रतिनायक आहे.
प्रतिनायक नकारात्मक भूमिका साकारत असला तरी, तो कथेचा एक महत्त्वाचा भाग असतो.
साहित्याचे मुख्य प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत:
- गद्य साहित्य:
गद्य म्हणजे व्याख्या, निबंध, कथा, कादंबऱ्या, लेख, पत्रे, वैचारिक लेखन इत्यादी.
- पद्य साहित्य:
पद्य म्हणजे कविता, अभंग, श्लोक, गजल, ओव्या, आणि स्तोत्रे इत्यादी.
- दृश्य साहित्य:
दृश्य साहित्य म्हणजे नाटक, एकांकिका, चित्रपट, मालिका, पथनाट्ये, नृत्य, आणि कला प्रदर्शन इत्यादी, जे दृष्टीने अनुभवता येतात.
- श्रव्य साहित्य:
श्रव्य साहित्य म्हणजे आकाशवाणीवरील कार्यक्रम, व्याख्याने, मुलाखती, गाणी,podcast आणि ऑडिओ बुक्स, जे फक्त ऐकून अनुभवता येतात.
नव साहित्य ही संकल्पना अनेक अर्थांनी वापरली जाते. '
स्वातंत्र्यानंतर निर्माण झालेले साहित्य म्हणजे नव साहित्य. ह्या काळात सामाजिक, राजकीय, आर्थिक आणि सांस्कृतिक बदल झाले आणि त्याचे प्रतिबिंब साहित्यात उमटले.
आधुनिक विचार, नवीन तंत्रे आणि प्रयोगांनी युक्त साहित्य म्हणजे नव साहित्य.
दलित आणि ग्रामीण जीवनाचे अनुभव व्यक्त करणारे साहित्य नव साहित्यात महत्त्वाचे मानले जाते.
जुने विचार आणि परंपरांना नाकारून नवीन विचार, कल्पना आणि शैलींचा स्वीकार करणे म्हणजे नव साहित्य.
नव साहित्याची काही वैशिष्ट्ये:
- सामाजिक जाणीव
- वास्तवता
- नवीन दृष्टिकोन
- भाषा आणि शैलीतील नवीनता
- मानवतावाद
अधिक माहितीसाठी, आपण खालील पुस्तके आणि लेख वाचू शकता:
नव साहित्य: संकल्पना
नव साहित्य ही संकल्पना विसाव्या शतकात उदयास आली. जुन्या साहित्य प्रकारांना नाकारून नवीन विचार, नवीन कल्पना आणि नवीन मूल्यांचा स्वीकार करणे म्हणजे नव साहित्य.
नव साहित्याची वैशिष्ट्ये:
- नवीन विचार: नव साहित्य पारंपरिक विचारांना विरोध करते आणि नवीन विचारधारेला प्रोत्साहन देते.
- नवीन कल्पना: हे साहित्य लेखकांना नवीन कल्पना वापरण्यासाठी प्रोत्साहित करते.
- नवीन मूल्ये: नव साहित्य मानवतावाद, समानता आणि सामाजिक न्यायावर आधारित आहे.
- भाषा आणि शैली: नव साहित्यात भाषेचा आणि शैलीचा वापर आधुनिक असतो.
- विषय: नव साहित्य सामाजिक समस्या, राजकीय मुद्दे आणि मानवी संबंधांवर आधारित असते.
थोडक्यात, नव साहित्य म्हणजे जुन्या साहित्याच्या तुलनेत नवीन विचार, कल्पना आणि मूल्यांचा स्वीकार करणे.
नावासाहित्याची संकल्पना:
नावासाहित्य (इंग्रजी: Navasahitya) ही संकल्पना दलित साहित्याच्या संदर्भात वापरली जाते.
अर्थ:
- नावासाहित्य म्हणजे 'नवीन साहित्य'.
- हे साहित्य पारंपरिक साहित्य प्रकारांपेक्षा वेगळे आहे.
- दलित लेखकांनी स्वतःच्या जीवनातील अनुभव, दुःख, वेदना, आणि सामाजिक विषमतेविरुद्धचा आवाज व्यक्त करण्यासाठी हे साहित्य निर्माण केले.