छत्रपती शाहू महाराजांनी 1901 मध्ये कोल्हापूर येथे पहिले वस्तीगृह सुरू केले.

हे वस्तीगृह दलित आणि मागासलेल्या विद्यार्थ्यांसाठी होते, ज्यांना शिक्षण घेणे शक्य नव्हते.

अधिक माहितीसाठी:

• कोल्हापूर जिल्हा शासकीय संकेतस्थळ

• आरक्षण (Reservation): छत्रपती शाहू महाराजांनी शासकीय नोकऱ्यांमध्ये आरक्षणाची सुरुवात केली. त्यांनी शासकीय नोकऱ्यांमध्ये ब्राह्मणेतर लोकांसाठी 50% जागा राखीव ठेवल्या. स्रोत
• शिक्षण (Education): त्यांनी मुलामुलींसाठी शिक्षण सक्तीचे केले आणि शिक्षण सर्वांपर्यंत पोहोचावे यासाठी प्रयत्न केले. त्यांनी शिक्षण घेण्यासाठी boarding schools आणि colleges सुरु केले.
• जातिभेद निर्मूलन (Caste Discrimination Abolition): छत्रपती शाहू महाराजांनी जातिभेद निर्मूलनासाठी खूप प्रयत्न केले. आंतरजातीय विवाहांना प्रोत्साहन दिले आणि अस्पृश्यता निवारणासाठी काम केले.
• कृषी सुधारणा (Agricultural Reforms): त्यांनी शेतकऱ्यांसाठी अनेक योजना सुरू केल्या, जसे की पाणीपुरवठा सुधारणे आणि कृषी कर्ज उपलब्ध करून देणे.

1. जमीन सुधारणा:

   शिवाजी महाराजांनी जमीन सुधारणा कायद्याद्वारे जमिनीची मोजणी करून जमिनीच्या मालकी हक्काची नोंद केली. त्यामुळे शेतकऱ्यांना आपल्या जमिनीचा हक्क प्राप्त झाला.

2. शेतसारा (Land Tax) निर्धारण:

   उत्पन्नावर आधारित शेतसारा (land tax) ठरवण्यात आला, ज्यामुळे शेतकऱ्यांवर जास्त कर लादला गेला नाही. शेतसारा भरण्याची पद्धत सोपी करण्यात आली.

3. पाणी व्यवस्थापन:

   महाराजांनी पाणी व्यवस्थापनावर लक्ष केंद्रित केले. यासाठी त्यांनी तलाव, बंधारे आणि कालवे बांधले, ज्यामुळे पाण्याची उपलब्धता वाढली आणि सिंचनाची सोय झाली.

4. बी-बियाणे आणि खते:

   उत्तम प्रतीचे बी-बियाणे वापरण्यासाठी शेतकऱ्यांना प्रोत्साहन दिले. तसेच, शेतीसाठी आवश्यक खते उपलब्ध करून दिली.

5. कर्जमाफी:

   नैसर्गिक आपत्तीमुळे नुकसान झाल्यास शेतकऱ्यांसाठी कर्जमाफीची तरतूद करण्यात आली. त्यामुळे अडचणीच्या काळात शेतकऱ्यांना आर्थिक दिलासा मिळाला.

6. गावपातळीवरील व्यवस्थापन:

   गावातील वाद मिटवण्यासाठी आणि शेती संबंधित समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी गावपातळीवर पंचायतीची स्थापना केली.

7. जंगल व्यवस्थापन:

   जंगल तोड कमी करून त्याचे व्यवस्थापन चांगल्या प्रकारे करण्यासाठी नियम बनवले. त्यामुळे नैसर्गिक साधनसंपत्तीचे जतन झाले.

छत्रपती संभाजी महाराजांनी बऱ्हाणपूरवर हल्ला करण्याची काही प्रमुख कारणे खालीलप्रमाणे आहेत:

1. मुघलांना धडा शिकवणे: बऱ्हाणपूर हे मुघलांचे एक महत्त्वाचे ठिकाण होते. तेथून मुघल दक्षिणेकडील राज्यांवर सतत दबाव टाकत होते. संभाजी महाराजांनी या हल्ल्याद्वारे मुघलांना त्यांची ताकद दाखवून दिली आणि त्यांना शह देण्याचा प्रयत्न केला.
2. साम्राज्याची आर्थिक गरज: मराठा साम्राज्याला आर्थिक अडचणी जाणवत होत्या. बऱ्हाणपूर हे एक व्यापारी केंद्र असल्यामुळे तेथे लूट करून साम्राज्यासाठी संपत्ती मिळवण्याचा हेतू होता.
3. राजकीय दबाव: मराठा साम्राज्यावर सतत होणाऱ्या मुघलांच्या आक्रमणांना प्रत्युत्तर देणे आवश्यक होते. बऱ्हाणपूरवर हल्ला करून संभाजी महाराजांनी मुघलांना मराठा साम्राज्य दुर्बळ नाही हे दाखवून दिले.
4. territory विस्तार: संभाजी महाराजांना मराठा साम्राज्याचा विस्तार करायचा होता आणि बऱ्हाणपूर जिंकून घेणे हा त्या योजनेचा भाग होता.

या हल्ल्यामुळे मराठा साम्राज्याची ताकद वाढली आणि मुघलांना मोठा धक्का बसला.

राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज यांनी मागासलेल्या व गरीब विद्यार्थ्यांसाठी वसतिगृहे सुरू करण्याच्या चळवळीला प्रोत्साहन दिले. त्यांनी शिक्षण सर्वांपर्यंत पोहोचावे यासाठी boarding सुरू केले. त्याबद्दल अधिक माहिती खालीलप्रमाणे:

• शिक्षणाचे महत्त्व: छत्रपती शाहू महाराजांनी शिक्षणाचे महत्त्व ओळखले आणि ते समाजातील दुर्बळ घटकांपर्यंत पोहोचावे यासाठी प्रयत्न केले.
• वसतिगृहांची स्थापना: त्यांनी गरीब व गरजू विद्यार्थ्यांसाठीBoarding सुरू केले, जेणेकरून त्यांना शिक्षण घेणे सोपे जाईल.
• जातीभेद निर्मूलन: वसतिगृहांमुळे वेगवेगळ्या जातीच्या विद्यार्थ्यांना एकत्र येऊन शिक्षण घेण्याची संधी मिळाली, ज्यामुळे जातीभेद कमी होण्यास मदत झाली.
• आर्थिक मदत: Boarding चालवण्यासाठी महाराजांनी आर्थिक मदत केली, तसेच इतर दानशूर व्यक्तींनाही मदत करण्यास प्रोत्साहित केले.
• सामाजिक समानता: वसतिगृहांमुळे सामाजिक समानता वाढीस लागली, कारण सर्वांना शिक्षणाची समान संधी मिळाली.

या कार्यामुळे छत्रपती शाहू महाराज यांचा शैक्षणिक व सामाजिक सुधारणांच्या इतिहासात महत्त्वाचा वाटा आहे.