जीवशास्त्र

अभिसरण संस्थेमध्ये रक्ताचे अनेक महत्त्वपूर्ण कार्य आहेत. रक्त हे शरीराच्या विविध भागांमध्ये आवश्यक पदार्थ पोहोचवण्याचे आणि टाकाऊ पदार्थ बाहेर काढण्याचे काम करते. रक्ताची प्रमुख कार्ये खालीलप्रमाणे आहेत:

• ऑक्सिजनचे वहन (Oxygen Transport): फुफ्फुसातून घेतलेला ऑक्सिजन रक्तातील हिमोग्लोबिनद्वारे शरीरातील प्रत्येक पेशीपर्यंत पोहोचवला जातो, ज्यामुळे पेशींना ऊर्जा मिळते.
• पोषक तत्वांचे वहन (Nutrient Transport): पचनसंस्थेद्वारे शोषण केलेली पोषक तत्वे (उदा. ग्लुकोज, ॲमिनो ॲसिड, जीवनसत्त्वे, खनिजे) शरीरातील सर्व पेशींपर्यंत रक्त पोहोचवते.
• टाकाऊ पदार्थांचे वहन (Waste Product Transport): पेशींमध्ये चयापचय क्रियेदरम्यान तयार होणारे कार्बन डायऑक्साइड (फुफ्फुसांकडे), युरिया आणि इतर टाकाऊ पदार्थ (मूत्रपिंडांकडे) रक्ताद्वारे वाहून नेले जातात, जेणेकरून ते शरीरातून बाहेर टाकले जातील.
• संप्रेरकांचे वहन (Hormone Transport): अंतःस्रावी ग्रंथींद्वारे तयार होणारी संप्रेरके (हार्मोन्स) रक्ताद्वारे त्यांच्या लक्ष्य अवयवांपर्यंत किंवा पेशींपर्यंत पोहोचवली जातात, ज्यामुळे शरीरातील विविध कार्यांचे नियंत्रण होते.
• शरीराचे तापमान नियंत्रण (Body Temperature Regulation): रक्त उष्णता शरीराच्या विविध भागांमध्ये वितरित करून शरीराचे तापमान संतुलित ठेवण्यास मदत करते. जेव्हा शरीराला थंड करण्याची आवश्यकता असते, तेव्हा रक्त त्वचेच्या पृष्ठभागावर अधिक उष्णता सोडते.
• रोगप्रतिकारशक्ती (Immunity/Defense): रक्तातील पांढऱ्या रक्तपेशी (श्वेतपेशी) शरीरात प्रवेश करणाऱ्या जीवाणू, विषाणू आणि इतर रोगजंतूंशी लढतात, ज्यामुळे शरीर रोगांपासून सुरक्षित राहते. अँटीबॉडीज देखील रक्ताद्वारे वाहून नेल्या जातात.
• रक्त गोठणे (Blood Clotting/Hemostasis): दुखापत झाल्यास, रक्तातील प्लेटलेट्स आणि प्लाझ्मातील प्रथिने रक्त गोठण्यास मदत करतात, ज्यामुळे जास्त रक्तस्त्राव थांबतो आणि शरीरातील रक्ताचे नुकसान टाळले जाते.
• pH संतुलन (pH Regulation): रक्त शरीरातील आम्ल-आम्लारी (ॲसिड-बेस) संतुलन राखण्यासाठी बफर प्रणाली म्हणून कार्य करते, ज्यामुळे शरीराचा pH योग्य स्तरावर टिकून राहतो.

थोडक्यात, रक्त हे अभिसरण संस्थेचा आत्मा आहे, जे शरीराच्या सर्व प्रणालींना एकमेकांशी जोडून ठेवते आणि शरीराच्या योग्य कार्यासाठी आवश्यक असलेले सर्व कार्य करते.

रॉबर्ट विटकर यांनी सजीवांची पाच गटांमध्ये विभागणी केली.

हे पाच गट खालीलप्रमाणे आहेत:

• मोनेरा (Monera)
• प्रोटिस्टा (Protista)
• कवक (Fungi)
• वनस्पती (Plantae)
• प्राणी (Animalia)

सजीवांचे वर्गीकरण म्हणजे, त्यांच्यातील समान गुणधर्म आणि फरकांनुसार त्यांना वेगवेगळ्या गटांमध्ये विभागणे होय. यामुळे सजीवांचा अभ्यास करणे, त्यांच्यातील संबंध समजून घेणे आणि त्यांची ओळख पटवणे सोपे होते.

स्वीडिश निसर्गशास्त्रज्ञ कार्ल लिनिअस (Carl Linnaeus) यांना 'आधुनिक वर्गीकरण शास्त्राचे जनक' (Father of Taxonomy) मानले जाते. त्यांनी सजीवांच्या वर्गीकरणाची एक पायाभूत पद्धत विकसित केली, जी आजही वापरली जाते.

सजीवांच्या वर्गीकरणाचे मुख्य स्तर (पदानुक्रम) खालीलप्रमाणे आहेत:

• डोमेन (Domain): हा वर्गीकरणाचा सर्वात मोठा आणि व्यापक स्तर आहे. यामध्ये सजीवांचे तीन मुख्य डोमेन आहेत - आर्किया (Archaea), बॅक्टेरिया (Bacteria) आणि युकेरिया (Eukarya).
• सृष्टी (Kingdom): डोमेन नंतरचा स्तर. यामध्ये सजीवांचे मुख्य ५ किंवा ६ सृष्टींमध्ये वर्गीकरण केले जाते, उदा. प्राणीसृष्टी (Animalia), वनस्पतीसृष्टी (Plantae), कवकसृष्टी (Fungi), प्रोटिस्टा (Protista) आणि मोनेरा (Monera).
• संघ (Phylum): एकाच सृष्टीतील समान मूलभूत रचना असलेल्या सजीवांना एकत्र ठेवले जाते. उदा. प्राणीसृष्टीमध्ये 'कॉर् डेटा' (Chordata) ज्यात पाठीचा कणा असलेले प्राणी येतात.
• वर्ग (Class): एका संघातील अधिक समान गुणधर्म असलेल्या सजीवांचा गट. उदा. 'स्तनधारी' (Mammalia) हा 'कॉर् डेटा' संघातील एक वर्ग आहे.
• गण (Order): एका वर्गातील समान वैशिष्ट्ये असलेल्या सजीवांचा गट. उदा. 'प्रायमेट्स' (Primates) हा 'स्तनधारी' वर्गातील एक गण आहे, ज्यात मानव, माकडे येतात.
• कूळ (Family): एका गणातील जवळचे नातेसंबंध असलेल्या सजीवांचा समूह. उदा. 'होमिनिडी' (Hominidae) हे प्रायमेट्स गणातील एक कूळ आहे, ज्यात मानव आणि त्यांचे पूर्वज येतात.
• प्रजाती (Genus): हे सजीवांच्या वर्गीकरणातील एक महत्त्वाचा स्तर आहे, ज्यात खूप जवळचे संबंध असलेले सजीव येतात. वैज्ञानिक नावातील पहिला शब्द प्रजाती दर्शवतो. उदा. मानवाच्या वैज्ञानिक नावातील 'होमो' (Homo) ही प्रजाती आहे.
• जाती (Species): हा वर्गीकरणाचा सर्वात लहान आणि मूलभूत घटक आहे. एकाच जातीचे सजीव एकमेकांसोबत नैसर्गिकरित्या प्रजनन करून सुपीक संतती निर्माण करू शकतात. वैज्ञानिक नावातील दुसरा शब्द जाती दर्शवतो. उदा. मानवाच्या वैज्ञानिक नावातील 'सेपियन्स' (sapiens) ही जाती आहे.

या वर्गीकरणामुळे प्रत्येक सजीवाला एक अद्वितीय वैज्ञानिक नाव (उदा. मानवासाठी Homo sapiens) मिळते, ज्यामुळे जगभरातील शास्त्रज्ञांना त्यांच्याबद्दल अचूकपणे संवाद साधणे शक्य होते.

पेशी (Cell) म्हणजे सजीवांच्या शरीरातील रचनात्मक आणि कार्यात्मक मूलभूत घटक होय. पेशी स्वतःच्या कामांसाठी सक्षम असते. काही सजीव एकपेशीय (Unicellular) असतात, तर काही सजीव बहुपेशीय (Multicellular) असतात. मानवी शरीरात सुमारे 37.2 ट्रिलियन पेशी असतात.

• रचनात्मक घटक: पेशी सजीवांच्या शरीराची रचना करतात.
• कार्यात्मक घटक: पेशी शरीरातील सर्व कार्ये पार पाडतात.
• मूलभूत घटक: पेशी जीवनाचा पाया आहे.

पेशींच्या अभ्यासाला 'पेशी जीवशास्त्र' (Cell Biology) म्हणतात.

अधिक माहितीसाठी:

1. आनुवंशिकता (Heredity):

माशांच्या आनुवंशिक गुणधर्मांमध्ये त्यांच्या डीएनए (DNA) मध्ये साठवलेल्या माहितीचा समावेश होतो. हे गुणधर्म पिढ्यानपिढ्या संक्रमित होतात आणि माशांच्या शारीरिक तसेच वर्तणुकीशी संबंधित वैशिष्ट्यांवर परिणाम करतात.

2. उत्परिवर्तन (Mutation):

उत्परिवर्तन म्हणजे डीएनएsequence मध्ये होणारा बदल. हे बदल नैसर्गिकरित्या किंवा पर्यावरणीय घटकांमुळे घडू शकतात. काही उत्परिवर्तन माशांसाठी हानिकारक असू शकतात, तर काही अनुकूल बदल घडवून आणतात जे त्यांना त्यांच्या वातावरणात अधिक चांगल्या प्रकारे जुळवून घेण्यास मदत करतात.

3. नैसर्गिक निवड (Natural Selection):

नैसर्गिक निवड ही एक अशी प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये विशिष्ट गुणधर्म असलेले मासे त्यांच्या वातावरणात अधिक चांगल्या प्रकारे टिकून राहतात आणि पुनरुत्पादन करतात, ज्यामुळे ते गुणधर्म पुढील पिढ्यांमध्ये अधिक सामान्य होतात.

4. जनुकीय प्रवाह (Gene Flow):

जनुकीय प्रवाह म्हणजे एकाच प्रजातीच्या माशांच्या वेगवेगळ्या गटांमधील जनुकांची देवाणघेवाण. जेव्हा माशांचे गट स्थलांतर करतात किंवा मिसळतात, तेव्हा ते त्यांच्या जनुकीय सामग्रीची देवाणघेवाण करतात, ज्यामुळे प्रजातींमध्ये विविधता वाढते.

5. जनुकीय विचलन (Genetic Drift):

जनुकीय विचलन म्हणजे यादृच्छिक घटनांमुळे एखाद्या विशिष्ट जनुकीय प्रकाराची वारंवारता लोकसंख्येमध्ये बदलणे. लहान लोकसंख्येमध्ये जनुकीय विचलन अधिक लक्षणीय असते, ज्यामुळे काही जनुकीय प्रकार कमी होऊ शकतात किंवा पूर्णपणे नाहीसे होऊ शकतात.

शरीरांतर्गत होणाऱ्या जैविक बदलांमध्ये रक्ताभिसरण संस्थेचे महत्व अनमोल आहे. रक्ताभिसरण संस्था म्हणजे रक्तवाहिन्या आणि हृदय यांचा एक जटिलNetwork आहे, जो शरीराच्या प्रत्येक भागाला ऑक्सिजन आणि पोषक तत्वे पुरवतो आणि कार्बन डायऑक्साइड (Carbon Dioxide)व इतर टाकाऊ पदार्थ बाहेर टाकतो.

रक्ताभिसरण संस्थेची कार्ये:

• ऑक्सिजनचा पुरवठा: फुफ्फुसातून ऑक्सिजन (Oxygen)घेतलेले रक्त रक्ताभिसरण संस्थेमार्फत शरीरातील प्रत्येक पेशीपर्यंत पोहोचवले जाते. पेशी जिवंत राहण्यासाठी ऑक्सिजन आवश्यक आहे.
• पोषक तत्वांचा पुरवठा: अन्नपचनानंतर तयार झालेली पोषक तत्वे, जसे की ग्लुकोज, अमिनो ऍसिड (Amino acid), आणि फॅटी ऍसिड (Fatty acid), रक्ताद्वारे पेशींपर्यंत पोहोचवली जातात.
• कार्बन डायऑक्साइड (Carbon Dioxide) आणि टाकाऊ पदार्थांची विल्हेवाट: पेशींमधून तयार होणारा कार्बन डायऑक्साइड आणि इतर टाकाऊ पदार्थ रक्ताद्वारे फुफ्फुसांपर्यंत आणि किडनीपर्यंत पोहोचवले जातात, जेथे ते शरीराबाहेर टाकले जातात.
• हार्मोनचे (Hormone) वहन: रक्ताभिसरण संस्था हार्मोनला एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी पोहोचवते. त्यामुळे शरीरातील विविध कार्यांचे नियंत्रण होते.
• शरीराचे तापमान नियंत्रण: रक्ताभिसरण संस्था शरीराचे तापमान स्थिर ठेवण्यास मदत करते. रक्तवाहिन्यांचे आकुंचन आणि प्रसरण होऊन ते तापमान नियंत्रित करतात.
• रोगप्रतिकारशक्ती: रक्तामध्ये पांढऱ्या रक्त पेशी (White blood cells) असतात, ज्या शरीराला रोगांपासून वाचवतात. रक्ताभिसरण संस्थेमुळे या पेशी संपूर्ण शरीरात फिरून संरक्षण करू शकतात.

महत्व:

रक्ताभिसरण संस्था शरीराच्या प्रत्येक भागाला जीवनशक्ती पुरवते. या संस्थेमध्ये काही बिघाड झाल्यास, त्याचे गंभीर परिणाम होऊ शकतात. हृदयविकार, उच्च रक्तदाब, आणि स्ट्रोक (Stroke) यांसारख्या समस्या रक्ताभिसरण संस्थेशी संबंधित आहेत. त्यामुळे, रक्ताभिसरण संस्थेची काळजी घेणे आरोग्यासाठी अत्यंत आवश्यक आहे.

रक्ताभिसरण संस्था एक गुंतागुंतीची पण आवश्यक प्रणाली आहे, जी आपल्या शरीराला निरोगी ठेवते.

डॉ. सन एम. सेल (Sun M. Cell) हे एक प्रसिद्ध वैज्ञानिक आणि संशोधक आहेत. त्यांनी ऊर्जा, पर्यावरण आणि नॅनोटेक्नोलॉजीच्या क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले आहे.

त्यांचे संशोधन सौर ऊर्जा (Solar energy) आणि ऊर्जा साठवण (energy storage) प्रणालीवर केंद्रित आहे. त्यांनी नवीन सौर सेल तंत्रज्ञान विकसित केले आहे, जे अधिक कार्यक्षम आणि स्वस्त आहे. त्यांच्या कार्यामुळे सौर ऊर्जेचा वापर अधिक लोकांपर्यंत पोहोचण्यास मदत झाली आहे.

डॉ. सेल यांनी अनेक वैज्ञानिक लेख प्रकाशित केले आहेत आणि त्यांच्या नावावर अनेक पेटंट आहेत. त्यांनी अनेक राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय परिषदांमध्ये आपले संशोधन सादर केले आहे. त्यांच्या योगदानामुळे त्यांना अनेक पुरस्कार आणि सन्मान प्राप्त झाले आहेत.

डॉ. सेल यांचे कार्य ऊर्जा क्षेत्रात एक महत्त्वाचा बदल घडवून आणणारे आहे आणि ते भावी पिढ्यांना प्रेरणा देत आहे.