१९७३ ची चिपको चळवळ: एक महत्त्वपूर्ण पर्यावरण संरक्षण आंदोलन

चिपको चळवळ (Chipko Movement) हे भारतातील एक ऐतिहासिक आणि अत्यंत महत्त्वाचे पर्यावरण संरक्षण आंदोलन आहे, जे १९७३ मध्ये तत्कालीन उत्तर प्रदेश (आताचे उत्तराखंड) राज्यातील हिमालयाच्या पायथ्याशी सुरू झाले.

१. सुरुवात आणि कारणे:

• ही चळवळ १९७३ मध्ये उत्तराखंडमधील चमोली जिल्ह्याच्या रेनी गावात सुरू झाली.
• स्थानिक गावकऱ्यांचा, विशेषतः महिलांचा, उपजीविकेसाठी आणि नैसर्गिक पर्यावरणाच्या संरक्षणासाठी जंगलांवरील अधिकार जपण्याचा हा प्रयत्न होता.
• लाकूडतोड करणाऱ्या कंत्राटदारांनी मोठ्या प्रमाणावर व्यावसायिक लाकूडतोड सुरू केल्यामुळे पर्यावरणाचा समतोल बिघडत होता आणि स्थानिक लोकांच्या मूलभूत गरजा धोक्यात येत होत्या.

२. प्रमुख नेते आणि सहभागी:

• या चळवळीचे प्रमुख नेते सुंदरलाल बहुगुणा, चंडीप्रसाद भट्ट आणि गौरा देवी हे होते.
• चंडीप्रसाद भट्ट यांनी 'दसोली ग्राम स्वराज्य संघ' (DGSS) या संस्थेची स्थापना करून या चळवळीला दिशा दिली.
• रेनी गावात गौरा देवी यांच्या नेतृत्वाखाली महिलांनी वृक्षतोडीला विरोध केला, जो या चळवळीचा एक महत्त्वाचा टप्पा ठरला.
• या चळवळीत महिलांचा सहभाग मोठ्या प्रमाणावर होता, कारण त्यांना जंगलातून मिळणाऱ्या उत्पादनांवर (इंधन, चारा, पाणी) थेट अवलंबून राहावे लागत होते.

३. कार्यपद्धती ('चिपको' करणे):

• या चळवळीचे नाव 'चिपको' या हिंदी शब्दावरून आले आहे, ज्याचा अर्थ 'झाडाला कवटाळणे' किंवा 'मिठी मारणे' असा होतो.
• लाकूडतोड करणाऱ्या कंत्राटदारांचे मजूर झाडे तोडायला आले असता, स्थानिक गावकऱ्यांनी, विशेषतः महिलांनी, झाडांना मिठी मारून त्यांना तोडण्यापासून रोखले.
• या अहिंसक प्रतिकाराने मजूर आणि कंत्राटदारांना माघार घ्यावी लागली.

४. परिणाम आणि महत्त्व:

• चिपको चळवळीमुळे तात्काळ अनेक ठिकाणी झाडांची कत्तल थांबली.
• या चळवळीच्या दबावामुळे तत्कालीन पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांनी उत्तराखंड हिमालयात व्यावसायिक वृक्षतोडीवर १५ वर्षांची बंदी घातली.
• या चळवळीने केवळ भारतातच नव्हे, तर जगभरात पर्यावरण संरक्षण आणि नैसर्गिक संसाधनांच्या शाश्वत वापरासाठी एक नवीन दिशा दिली.
• स्थानिक समुदायांना, विशेषतः महिलांना, नैसर्गिक संसाधनांचे रक्षण करण्यासाठी सक्षम करण्याच्या महत्त्वावर या चळवळीने भर दिला.
• पर्यावरण संवर्धनासाठी जनसामान्यांच्या सहभागाचे हे एक उत्कृष्ट उदाहरण बनले.

चिपको चळवळ ही केवळ झाडे वाचवण्याची चळवळ नव्हती, तर ती मानवी हक्क, स्थानिक समुदायांचे अधिकार आणि पर्यावरणाचा समतोल राखण्याच्या गरजेची एक मजबूत घोषणा होती.

स्रोत: विकिपीडिया - चिपको आंदोलन