बिष्णोई आंदोलन १७३०

बिष्णोई आंदोलन हे १७३० साली राजस्थानमधील जोधपूरजवळच्या खेजरली (Khejarli) या गावात घडलेले एक ऐतिहासिक पर्यावरणाचे आंदोलन होते. हे आंदोलन प्रामुख्याने खेजरी (Prosopis cineraria) वृक्षांच्या संरक्षणासाठी झाले, जे बिष्णोई समाजासाठी अत्यंत पवित्र मानले जातात.

• नेतृत्व आणि बलिदान: या आंदोलनाचे नेतृत्व अमृतादेवी बिष्णोई यांनी केले. त्यांच्यासोबत ३६३ बिष्णोई लोकांनी वृक्षांच्या रक्षणासाठी आपल्या प्राणांची आहुती दिली.
• आंदोलनाचे कारण: मारवाडचे (जोधपूर) महाराजा अभय सिंग यांना नवीन राजवाड्याच्या बांधकामासाठी लाकडांची आवश्यकता होती. त्यांच्या अधिकाऱ्यांनी खेजरली गावाजवळची खेजरी झाडे तोडण्याचा आदेश दिला.
• संघर्ष: जेव्हा महाराजांच्या सैनिकांनी झाडे तोडण्यास सुरुवात केली, तेव्हा बिष्णोई समाजाच्या लोकांनी, विशेषतः अमृतादेवी यांनी, याचा तीव्र विरोध केला. त्यांनी झाडांना कवटाळून (मिठी मारून) त्यांचा बचाव करण्याचा प्रयत्न केला. हाच पुढे 'चिपको आंदोलन' म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या चळवळीचा अग्रदूत ठरला.
• भीषण घटना: महाराजांच्या सैनिकांनी बिष्णोई लोकांच्या विरोधाला न जुमानता झाडे तोडण्याचे काम सुरूच ठेवले. यामध्ये अमृतादेवी आणि त्यांच्या तीन मुलींसह एकूण ३६३ बिष्णोई लोकांनी झाडांचे रक्षण करताना आपले प्राण गमावले.
• परिणाम आणि शाही आदेश: या भीषण घटनेची बातमी महाराजांपर्यंत पोहोचल्यावर त्यांना खूप पश्चात्ताप झाला. त्यांनी त्वरित झाडे तोडण्याचे काम थांबवण्याचा आदेश दिला. महाराजांनी बिष्णोई गावांमध्ये कोणत्याही हिरव्या वृक्षाची तोड किंवा प्राण्यांची शिकार करण्यास बंदी घालणारा एक शाही फरमान (आदेश) जारी केला.
• महत्त्व आणि वारसा: बिष्णोई आंदोलन हे जगातील पहिले नोंदवलेले पर्यावरणाचे आंदोलन मानले जाते. या घटनेने पर्यावरणाच्या संरक्षणासाठीच्या संघर्षाला एक नवी दिशा दिली आणि पुढील काळात अनेक पर्यावरण आंदोलनांना (उदा. चिपको आंदोलन) प्रेरणा दिली. बिष्णोई समाज आजही पर्यावरणाच्या संरक्षणासाठी कटिबद्ध आहे आणि त्यांच्या २९ नियमांमध्ये (२९ बिष्णोई नियम) निसर्गाचे संरक्षण हा एक महत्त्वाचा भाग आहे.