मॅग्ना कार्टा (Magna Carta) हे १२१५ साली इंग्लंडमध्ये मंजूर झालेले एक अत्यंत महत्त्वाचे ऐतिहासिक दस्तऐवज आहे. याचा अर्थ 'ग्रेट चार्टर' (महान सनद) असा होतो.

१. पार्श्वभूमी आणि निर्मिती:

• इंग्लंडचा तत्कालीन राजा जॉन हा अत्यंत क्रूर, जुलमी आणि अकार्यक्षम होता. त्याने आपले सैन्य आणि युद्धखर्च भागवण्यासाठी लोकांवर अवाजवी कर लादले होते.
• राजाच्या या मनमानी कारभाराला कंटाळलेल्या सरदार (बॅरन) लोकांनी त्याच्या विरोधात बंड केले.
• सरदारांनी राजा जॉनला १२१५ साली रनीमीड (Runnymede) येथे १२१५ च्या जून महिन्यात एका करारावर स्वाक्षरी करण्यास भाग पाडले. हाच करार 'मॅग्ना कार्टा' म्हणून ओळखला जातो.

२. प्रमुख तरतुदी आणि तत्त्वे:

मॅग्ना कार्टाने राजाच्या अधिकारांना मर्यादित केले आणि काही मूलभूत हक्क प्रस्थापित केले:

• राजा कायद्याच्या वर नाही: मॅग्ना कार्टाने हे तत्त्व स्थापित केले की राजा स्वतःही कायद्याच्या अधीन आहे आणि त्याला कायद्यानुसार राज्य करावे लागेल.
• मनमानी करांवर निर्बंध: राजाला सरदारांच्या संमतीशिवाय नवीन कर लादता येणार नाहीत, असे यात म्हटले होते. यातूनच पुढे संसदीय लोकशाही आणि करारासाठी जनतेच्या प्रतिनिधींच्या संमतीचे तत्त्व विकसित झाले.
• न्यायाचा अधिकार: कोणालाही कायद्याच्या योग्य प्रक्रियेशिवाय (due process) अटक, कैद किंवा शिक्षा केली जाणार नाही, असे नमूद केले. 'कुठल्याही स्वतंत्र व्यक्तीला कायद्याच्या न्याय्य निर्णयाशिवाय किंवा देशाच्या कायद्याशिवाय पकडले, कैदी केले किंवा तिच्या संपत्तीपासून वंचित केले जाणार नाही', असे यात स्पष्ट म्हटले होते.
• चर्चचे स्वातंत्र्य: चर्चला राजाच्या हस्तक्षेपाशिवाय आपले कामकाज करण्याचे स्वातंत्र्य देण्यात आले.
• वकील आणि साक्षीदारांचा अधिकार: व्यक्तींना न्यायालयात आपले म्हणणे मांडण्यासाठी आणि साक्षीदारांना बोलवण्यासाठी अधिकार देण्यात आले.

३. महत्त्व आणि वारसा:

• मॅग्ना कार्टा हे जगातील सर्वात महत्त्वाच्या संवैधानिक दस्तऐवजांपैकी एक मानले जाते.
• याने राजाच्या निरंकुश सत्तेला आव्हान दिले आणि कायद्याचे राज्य (Rule of Law) या संकल्पनेचा पाया घातला.
• मानवाधिकार, मूलभूत स्वातंत्र्य आणि संवैधानिक सरकार यांच्या विकासावर याचा मोठा प्रभाव पडला.
• यूएस संविधान आणि बिल ऑफ राईट्स (Bill of Rights) यांसारख्या अनेक आधुनिक लोकशाही दस्तऐवजांना मॅग्ना कार्टाने प्रेरणा दिली आहे.
• सुरुवातीला जरी हे फक्त सरदारांच्या हक्कांसाठी असले तरी, कालांतराने यातील तत्त्वे सर्वसामान्य लोकांसाठी देखील लागू झाली आणि आधुनिक लोकशाही आणि मानवी हक्कांच्या चळवळींसाठी ते एक प्रेरणास्थान ठरले.

अशा प्रकारे, मॅग्ना कार्टा हा केवळ एक करार नव्हता, तर तो निरंकुश सत्तेला मर्यादित करण्याचा आणि व्यक्तीच्या हक्कांचे रक्षण करण्याचा एक महत्त्वाचा ऐतिहासिक टप्पा होता.

संदर्भ:

• The British Library: Magna Carta
• Wikipedia: Magna Carta