दलित हा शब्द भारतातील अशा समाजाला सूचित करतो, ज्यांना ऐतिहासिकदृष्ट्या वर्णव्यवस्थेमुळे आणि जातिभेदामुळे समाजात सर्वात खालचे स्थान दिले गेले होते आणि ज्यांना 'अस्पृश्य' मानले जात असे. दलितांवरील दृष्टिकोन अनेक पैलूंनी स्पष्ट करता येतो:

• ऐतिहासिक आणि सामाजिक भेदभाव:

  हजारो वर्षांपासून दलित समाजाला अनेक मानवी हक्कांपासून वंचित ठेवण्यात आले होते. त्यांना सार्वजनिक ठिकाणी प्रवेश नाकारणे, शिक्षण घेण्यापासून रोखणे आणि काही विशिष्ट व्यवसायांपुरतेच मर्यादित ठेवणे अशा अनेक प्रकारच्या भेदभावाला सामोरे जावे लागले. यामुळे त्यांची सामाजिक, आर्थिक आणि सांस्कृतिक प्रगती खुंटली.

• डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे योगदान:

  डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी दलित समाजाला या भेदभावाच्या चक्रातून बाहेर काढण्यासाठी आपले जीवन समर्पित केले. त्यांनी दलितांना न्याय, समानता आणि आत्मसन्मान मिळवून देण्यासाठी संघर्ष केला. भारतीय संविधानात त्यांनी समानतेचा हक्क, अस्पृश्यता प्रतिबंधक कायदे आणि आरक्षणाची तरतूद केली, ज्यामुळे दलितांना मुख्य प्रवाहात आणण्यास मदत झाली आणि त्यांना त्यांचे हक्क प्राप्त झाले.

• सद्यस्थिती आणि आव्हाने:

  आजही जरी कायदेशीररित्या अस्पृश्यता संपुष्टात आली असली तरी, काही ठिकाणी सामाजिक भेदभाव आणि विषमतेचे प्रकार दिसून येतात. दलित समाजाला आजही आर्थिक, शैक्षणिक आणि सामाजिक आघाडीवर अनेक आव्हानांना सामोरे जावे लागत आहे.

• सक्षमीकरण आणि आत्मसन्मान:

  आधुनिक दृष्टिकोनातून, दलित हे केवळ पीडित नाहीत तर ते आपले हक्क आणि आत्मसन्मानासाठी लढणारे, शिक्षित आणि जागरूक नागरिक आहेत. ते आपले सामाजिक, राजकीय आणि सांस्कृतिक हक्क प्रस्थापित करण्यासाठी चळवळी करत आहेत. दलित साहित्य आणि कला यांसारख्या माध्यमातून ते आपला अनुभव आणि दृष्टिकोन मांडत आहेत.

• समावेशक समाज निर्माण करण्याची गरज:

  दलितांवरील दृष्टिकोन हा त्यांच्या सक्षमीकरणावर आणि त्यांना समाजाच्या मुख्य प्रवाहात पूर्णपणे समाविष्ट करण्यावर भर देतो. त्यांच्या आवाजाला महत्त्व देणे, त्यांच्या समस्या समजून घेणे आणि त्यांच्या विकासासाठी समान संधी उपलब्ध करून देणे हे एका न्यायपूर्ण आणि समावेशक समाजासाठी आवश्यक आहे.

थोडक्यात, दलितांवरील दृष्टिकोन हा ऐतिहासिक अन्यायाची कबुली देणारा, डॉ. आंबेडकरांच्या योगदानाला सलाम करणारा आणि त्यांच्या सध्याच्या हक्कांच्या लढ्याला पाठिंबा देणारा असा असावा. त्यांना सन्मानाने, समानतेने आणि आदराने वागवणे हाच एक समावेशक आणि न्यायपूर्ण समाजाचा आधार आहे.

स्त्रोत: दलित चळवळीचा इतिहास दलित साहित्य आणि सद्य आव्हाने