न्याय (Justice) आणि समानता (Equality) या दोन मूलभूत संकल्पना आहेत, ज्या मानवी समाजाच्या नैतिक आणि सामाजिक संरचनेत अत्यंत महत्त्वाच्या मानल्या जातात.

१. न्याय (Justice):

• न्याय म्हणजे योग्य, निष्पक्ष आणि नैतिकतेच्या दृष्टीने योग्य अशी वागणूक.
• यात प्रत्येकाला त्याच्या हक्कानुसार कायदेशीर, नैतिक किंवा सामाजिकदृष्ट्या काय मिळायला हवे, याचा समावेश असतो.
• न्याय अनेकदा कायद्याच्या अंमलबजावणीशी, गुन्हेगाराला शिक्षा देण्याशी आणि पीडितांना नुकसान भरपाई देण्याशी संबंधित असतो.
• हे केवळ कायदेशीरच नाही तर सामाजिक, आर्थिक आणि वितरणात्मक (distributive) न्याय अशा विविध प्रकारांमध्ये विभागले जाते. उदाहरणार्थ, संसाधनांचे आणि संधींचे न्यायपूर्ण वाटप.

२. समानता (Equality):

• समानता म्हणजे सर्व लोकांना कोणत्याही भेदभावाशिवाय (जात, धर्म, लिंग, वर्ण, आर्थिक स्थिती इत्यादी) समान मानणे आणि त्यांच्याशी समान वागणूक करणे.
• समानतेचा अर्थ असा होतो की, प्रत्येकाला समान संधी मिळाल्या पाहिजेत आणि त्यांच्या मूलभूत अधिकारांचे संरक्षण झाले पाहिजे.
• समानता अनेक प्रकारची असू शकते:
  • औपचारिक समानता (Formal Equality): कायद्यासमोर सर्व समान आहेत.
  • संधीची समानता (Equality of Opportunity): प्रत्येकाला प्रगती करण्यासाठी आणि यश मिळवण्यासाठी समान संधी मिळाल्या पाहिजेत.
  • परिणामाची समानता (Equality of Outcome): समाजातील सर्वांना समान परिणाम किंवा फायदे मिळावेत, जरी हे व्यवहार्य नसले तरी ही एक आदर्श कल्पना आहे.
  • समानता (Equity): ही एक वेगळी पण संबंधित संकल्पना आहे, ज्यात भिन्न गरजा असलेल्या लोकांना समान परिणाम मिळवण्यासाठी भिन्न संसाधने किंवा समर्थन दिले जाते. म्हणजे, समानतेसाठी, काहीवेळा समान उपचार पुरेसे नसतात, तर विशिष्ट गटांना त्यांच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी अधिक मदतीची आवश्यकता असू शकते.

न्याय आणि समानतेतील संबंध:

• न्याय आणि समानता या दोन्ही संकल्पना एकमेकांशी खोलवर जोडलेल्या आहेत. बऱ्याचदा, न्याय प्रस्थापित करण्यासाठी समानता आवश्यक असते आणि समानता साध्य करणे हे न्यायाचे एक महत्त्वाचे उद्दीष्ट असते.
• उदाहरणार्थ, जर समाजात सर्व लोकांना समान संधी मिळाल्या नाहीत, तर ते अन्यायी मानले जाते. अशा परिस्थितीत, समानता प्रस्थापित करणे हाच न्याय प्रस्थापित करण्याचा एक मार्ग आहे.
• तथापि, काहीवेळा "समान उपचार" नेहमी "न्यायपूर्ण" नसतो. जसे की, एखाद्या दिव्यांगाला इतरांसारखीच वागणूक देणे औपचारिकपणे समान वाटू शकते, परंतु त्याला विशेष मदत देणे (जसे की रॅम्प किंवा ब्रेल लिपी) हे न्यायपूर्ण आणि इक्विटेबल (equitable) मानले जाते, ज्यामुळे तो इतरांच्या समान पातळीवर येऊ शकतो.
• थोडक्यात, न्याय म्हणजे जे योग्य आहे ते करणे आणि समानता म्हणजे सर्वांना समान मानणे. न्याय मिळवण्यासाठी अनेकदा समानतेची गरज असते, परंतु खरी न्यायप्रणाली केवळ समानतेवर नव्हे, तर 'इक्विटी' (Equity - गरजेनुसार विशिष्ट गटांना विशेष समर्थन) या संकल्पनेवरही आधारित असते, जेणेकरून सर्वांना त्यांचे योग्य स्थान आणि अधिकार मिळू शकतील.