ग्रामपंचायत (Gram Panchayat) ही भारताच्या ग्रामीण भागातील स्थानिक स्वराज्य संस्थेची सर्वात मूलभूत आणि खालची पातळी आहे.

ग्रामपंचायतीची प्रमुख वैशिष्ट्ये आणि कार्ये:

• स्थानिक स्वराज्य संस्था: ही ग्रामीण भागातील स्थानिक प्रशासनाची जबाबदारी सांभाळणारी संस्था आहे. याचा मुख्य उद्देश स्थानिक जनतेच्या गरजा आणि विकासासाठी काम करणे हा आहे.
• सदस्य आणि पदाधिकारी:
  • ग्रामपंचायतीमध्ये गावातील प्रौढ नागरिकांद्वारे निवडलेले सदस्य असतात.
  • या सदस्यांमधून एका सरपंचाची निवड केली जाते, जो ग्रामपंचायतीचा प्रमुख असतो. काही राज्यांमध्ये सरपंच थेट लोकांमधूनही निवडला जातो.
  • एक उपसरपंचही असतो.
• मुख्य कार्ये:
  • विकास कामे: गावातील रस्ते, पिण्याच्या पाण्याची सोय, गटारे, स्वच्छता, पथदिवे, आरोग्य सुविधा, शिक्षण आणि सार्वजनिक इमारतींची देखभाल करणे.
  • योजनांची अंमलबजावणी: केंद्र आणि राज्य सरकारच्या विविध कल्याणकारी आणि विकास योजनांची गावात अंमलबजावणी करणे.
  • कर आणि शुल्क संकलन: गावातील घरपट्टी, पाणीपट्टी आणि इतर स्थानिक कर गोळा करणे.
  • नोंदी ठेवणे: जन्म-मृत्यूच्या नोंदी ठेवणे.
  • न्यायनिवाडा: काही प्रमाणात लहानसहान स्थानिक वादांचे निराकरण करणे.
  • नियोजन: गावाच्या विकासासाठी योजना तयार करणे आणि त्यांची अंमलबजावणी करणे.
• ग्रामसभा: ग्रामपंचायतीच्या कामावर लक्ष ठेवण्यासाठी आणि निर्णय घेण्यासाठी गावातील सर्व प्रौढ मतदारांची 'ग्रामसभा' असते. वर्षातून किमान काही वेळा ग्रामसभेच्या बैठका घेणे बंधनकारक असते, जिथे ग्रामपंचायतीने केलेल्या कामाचा हिशेब दिला जातो आणि पुढील योजनांवर चर्चा होते.

थोडक्यात, ग्रामपंचायत म्हणजे गावाच्या विकासासाठी आणि स्थानिक प्रशासनासाठी गावकऱ्यांनी निवडलेली एक लोकशाही संस्था होय.