अभ्यासक्रम म्हणजे काय?

अभ्यासक्रम (Curriculum) म्हणजे शिक्षणाच्या उद्दिष्टांपर्यंत पोहोचण्यासाठी आखलेला एक विस्तृत आणि सुनियोजित आराखडा. यामध्ये केवळ शिकवले जाणारे विषय किंवा पाठ्यपुस्तके यांचा समावेश नसतो, तर विद्यार्थ्यांना कोणत्या गोष्टी शिकवल्या जातील, कशा शिकवल्या जातील, त्यातून काय अनुभव मिळतील आणि त्यांचे मूल्यमापन कसे केले जाईल, या सर्वांचा समावेश असतो.

अभ्यासक्रमाची संकल्पना:

अभ्यासक्रमाची संकल्पना ही खूप व्यापक आहे. ती केवळ वर्गातील अध्यापनापुरती मर्यादित नसून, विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासासाठी आवश्यक असलेल्या सर्व गोष्टींचा विचार करते. अभ्यासक्रमात खालील गोष्टींचा समावेश होतो:

• शैक्षणिक उद्दिष्ट्ये: विद्यार्थ्यांकडून कोणत्या अपेक्षा आहेत, त्यांना काय शिकायचे आहे आणि कोणते कौशल्ये विकसित करायची आहेत हे ठरवणे.
• अध्ययन अनुभव: विद्यार्थ्यांना विविध विषयांमध्ये आणि कृतींमधून शिकायला मिळणारे अनुभव. यात वर्गातील अध्यापन, प्रयोग, प्रकल्प, सहल, गटचर्चा इत्यादींचा समावेश होतो.
• अध्यापन पद्धती: शिक्षक विद्यार्थ्यांना शिकवण्यासाठी कोणत्या पद्धती वापरतात, जसे की व्याख्यान, प्रात्यक्षिक, चर्चासत्र, समस्या निराकरण.
• मूल्यमापन पद्धती: विद्यार्थ्यांनी किती प्रमाणात ज्ञान आत्मसात केले आणि कौशल्ये विकसित केली हे तपासण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या पद्धती, जसे की परीक्षा, गृहपाठ, प्रकल्प, तोंडी प्रश्न.
• विषय सामग्री: विद्यार्थ्यांना शिकवायचे असलेले ज्ञान, संकल्पना, तथ्ये आणि कौशल्ये (उदा. भाषा, गणित, विज्ञान, इतिहास).
• शालेय वातावरण: शाळेचे सामाजिक, सांस्कृतिक आणि भौतिक वातावरण जे विद्यार्थ्यांच्या शिकण्यावर परिणाम करते.

थोडक्यात, अभ्यासक्रम हे एक गतिमान आणि निरंतर बदलणारे स्वरूप आहे, जे समाज, तंत्रज्ञान आणि विद्यार्थ्यांच्या गरजांनुसार विकसित होत असते.

अभ्यासक्रमाची तत्त्वे:

अभ्यासक्रम तयार करताना किंवा त्याची रचना करताना काही मूलभूत तत्त्वांचा आधार घेतला जातो. ती तत्त्वे खालीलप्रमाणे आहेत:

• १. बालकेंद्री तत्त्व: अभ्यासक्रम विद्यार्थ्यांच्या आवडीनिवडी, गरजा, क्षमता आणि विकासाच्या टप्प्यानुसार असावा. तो मुलांच्या मानसिक आणि शारीरिक विकासाला पूरक असावा.
• २. उपयोगितेचे तत्त्व: अभ्यासक्रमातील ज्ञान आणि कौशल्ये विद्यार्थ्यांना त्यांच्या दैनंदिन जीवनात आणि भविष्यातील कारकिर्दीत उपयुक्त ठरतील अशी असावीत.
• ३. लवचिकतेचे तत्त्व: अभ्यासक्रम हा rigid नसावा, तर तो बदलत्या परिस्थितीनुसार, सामाजिक गरजांनुसार आणि विद्यार्थ्यांच्या विविधतेनुसार बदलता यावा.
• ४. समाजाभिमुखतेचे तत्त्व: अभ्यासक्रम समाजाच्या गरजा, संस्कृती, मूल्ये आणि आदर्श यांना प्रतिबिंबित करणारा असावा, जेणेकरून विद्यार्थी जबाबदार नागरिक बनू शकतील.
• ५. समग्रतेचे तत्त्व: अभ्यासक्रम केवळ ज्ञानाच्या एका विशिष्ट भागावर लक्ष केंद्रित न करता, विद्यार्थ्यांच्या शारीरिक, मानसिक, भावनिक आणि सामाजिक अशा सर्वांगीण विकासाला चालना देणारा असावा.
• ६. सर्जनशीलतेचे तत्त्व: विद्यार्थ्यांमध्ये नवीन विचार, कल्पना आणि समस्या सोडवण्याची क्षमता विकसित करण्यासाठी अभ्यासक्रम प्रोत्साहन देणारा असावा.
• ७. सक्रिय सहभागाचे तत्त्व: विद्यार्थ्यांना केवळ ऐकणारे न ठेवता, त्यांना चर्चेत, कृतींमध्ये आणि अनुभवांमध्ये सक्रियपणे सहभागी होण्याची संधी अभ्यासक्रमातून मिळाली पाहिजे.
• ८. सहसंबंधाचे तत्त्व: अभ्यासक्रमातील विविध विषय आणि संकल्पना एकमेकांशी जोडलेल्या असाव्यात, जेणेकरून विद्यार्थ्याला ज्ञानाची समग्रता आणि आंतरसंबंध समजेल.