डेटाबेस नॉर्मलायझेशन (Normalization) ही डेटाबेस डिझाइनमधील एक प्रक्रिया आहे, ज्यामध्ये डेटाची अनावश्यक पुनरावृत्ती (redundancy) कमी करणे आणि डेटाची सुसंगतता (integrity) सुधारणे हे मुख्य उद्दिष्ट असते. हे डेटाबेसच्या संरचनेस अनेक 'नॉर्मल फॉर्म' (Normal Forms) मध्ये विभागून केले जाते, ज्यामध्ये प्रत्येक फॉर्म विशिष्ट नियमांचे पालन करतो.

नॉर्मलायझेशन कसे केले जाते, ते खालीलप्रमाणे स्पष्ट केले आहे:

• नॉर्मलायझेशनचे उद्दिष्ट:
  • डेटाची पुनरावृत्ती कमी करणे.
  • डेटा विसंगती (data anomalies) दूर करणे. (उदा. Insertion, Deletion, Update anomalies).
  • डेटाची सुसंगतता (data integrity) वाढवणे.
  • डेटाबेसची रचना अधिक कार्यक्षम बनवणे.
• नॉर्मल फॉर्म्स (Normal Forms): नॉर्मलायझेशन प्रामुख्याने अनेक टप्प्यांमध्ये केले जाते, ज्यांना नॉर्मल फॉर्म्स म्हणतात. सर्वात सामान्य नॉर्मल फॉर्म्स खालीलप्रमाणे आहेत:
• 1. फर्स्ट नॉर्मल फॉर्म (1NF - First Normal Form):
  • या फॉर्ममध्ये येण्यासाठी, टेबलमधील प्रत्येक सेलमध्ये (स्तंभ आणि पंक्तीच्या छेदनबिंदूत) एकच (atomic) मूल्य असले पाहिजे. याचा अर्थ एका सेलमध्ये एकापेक्षा जास्त मूल्ये किंवा पुनरावृत्त गट (repeating groups) नसावेत.
  • प्रत्येक पंक्ती (record) युनिक (unique) ओळखली जाईल यासाठी एक प्राथमिक की (Primary Key) असणे आवश्यक आहे.
  • उदाहरण: जर एका टेबलमध्ये एकाच सेलमध्ये 'फोन नंबर 1, फोन नंबर 2' असे अनेक फोन नंबर असतील, तर ते 1NF मध्ये नाही. त्यांना वेगवेगळ्या पंक्तींमध्ये किंवा वेगवेगळ्या स्तंभांमध्ये विभागले पाहिजे.
• 2. सेकंड नॉर्मल फॉर्म (2NF - Second Normal Form):
  • टेबल 1NF मध्ये असणे आवश्यक आहे.
  • कोणतेही नॉन-प्रायमरी की ऍट्रिब्यूट (non-primary key attribute) आंशिकरित्या प्राथमिक कीवर (partial dependency on primary key) अवलंबून नसावे. याचा अर्थ असा की, जर प्राथमिक की अनेक स्तंभांनी (composite primary key) बनलेली असेल, तर कोणताही नॉन-प्रायमरी की स्तंभ त्या प्राथमिक कीच्या केवळ एका भागावर अवलंबून नसावा, तर संपूर्ण प्राथमिक कीवर अवलंबून असावा.
  • उदाहरण: जर 'ऑर्डर' आणि 'उत्पादन' माहिती एकाच टेबलमध्ये असेल आणि 'उत्पादनाचे नाव' केवळ 'उत्पादन आयडी' वर अवलंबून असेल (जो प्राथमिक कीचा एक भाग आहे), तर हे 2NF मध्ये नाही. 'उत्पादनाचे नाव' वेगळ्या 'उत्पादन' टेबलमध्ये हलवले पाहिजे.
• 3. थर्ड नॉर्मल फॉर्म (3NF - Third Normal Form):
  • टेबल 2NF मध्ये असणे आवश्यक आहे.
  • कोणत्याही नॉन-प्रायमरी की ऍट्रिब्यूटमध्ये संक्रमणीय अवलंबित्व (transitive dependency) नसावे. याचा अर्थ असा की, कोणताही नॉन-प्रायमरी की स्तंभ दुसऱ्या नॉन-प्रायमरी की स्तंभावर अवलंबून नसावा. तो केवळ प्राथमिक कीवर अवलंबून असावा.
  • उदाहरण: जर 'कर्मचारी' टेबलमध्ये 'विभागाचे नाव' आणि 'विभागाचा प्रमुख' असे स्तंभ असतील, आणि 'विभागाचा प्रमुख' 'विभागाचे नाव' वर अवलंबून असेल (आणि 'विभागाचे नाव' हे नॉन-प्रायमरी की ऍट्रिब्यूट असेल), तर हे 3NF मध्ये नाही. 'विभागाचे नाव' आणि 'विभागाचा प्रमुख' ही माहिती वेगळ्या 'विभाग' टेबलमध्ये हलवली पाहिजे.
• उच्च नॉर्मल फॉर्म्स:
  • याव्यतिरिक्त, बॉयस-कॉर्ड नॉर्मल फॉर्म (BCNF), 4NF, 5NF असे अधिक प्रगत नॉर्मल फॉर्म्स देखील आहेत, जे डेटाची पुनरावृत्ती आणखी कमी करण्याचा प्रयत्न करतात. तथापि, बऱ्याच ऍप्लिकेशन्ससाठी 3NF किंवा BCNF पुरेसे मानले जातात.

नॉर्मलायझेशनच्या प्रक्रियेत, मूळ मोठे टेबल लहान, अधिक व्यवस्थापित करण्यायोग्य टेबल्समध्ये विभागले जाते आणि हे टेबल्स फॉरेन की (Foreign Keys) वापरून एकमेकांशी जोडले जातात. यामुळे डेटाची रचना अधिक स्पष्ट आणि सुसंगत होते.