संयुक्तवाक्य व मिश्रवाक्य
संयुक्त वाक्य
दोन किंवा अधिक केवलवाक्यांचे एक संयुक्त वाक्य बनविताना त्यांना जोडणारी योग्य अशीच उभयान्वयी अव्यये वापरावयास हवीत. उभयान्वयी अव्यये ही दोन प्रकारची आहेत. (१) प्रधानत्वबोधक व (२) गौणत्वबोधक. ¹ केवळ प्रधानत्वबोधक उभयान्वयी अवये योजल्याने बनणारे वाक्य केवळ – ‘संयुक्तवाक्य’ होते. प्रधानत्वबोधक व गौणत्वबोधक अशी दोन्ही प्रकारची उभयान्वयी अव्यये वापरल्यास ते ‘मिश्र संयुक्त’ वाक्य होते. या दोन्ही प्रकारांना ‘संयुक्त वाक्य’च म्हणतात.² मात्र दोन वाक्ये जोडताना
(१) याबद्दलच्या विस्तृत विवेचनासाठी ‘उभायान्वयी अव्यये’ पृष्ठ ११७पाहा.
(२) याबाबतचे विस्तृत विवेचन ‘वाक्यपृथक्करण’ पृष्ठ १६९ पाहा.
त्या दोन वाक्यांतील संबंध सूचित करणारी योग्य अशी अभयान्वयी अव्यये योजिली पाहिजेत. प्रधानत्वबोधकात चार प्रकार आपण पाहिलेः
(१) समुच्चयबोधक – ‘आणि, व’ यांसारखे.
(१) विजा चमकू लागल्या. पावसाला सुरुवात झाली.
(२) विजा चमकू लागल्या. आणि पावसाला सुरुवात झाली.
(२) विकल्पबोधक – ‘अथवा, किंवा’ यांसारखे.
(१) लोक आपली स्तुती करोत. लोक आपली निंदा करोत.
(२) लोक आपली स्तुती करोत किंवा निंदा करोत.
(३) न्यूनत्व (विरोध) बोधक – ‘पण, परंतु, परी’ यांसारखे
(१) आपण मरावयास हरकत नाही. आपण कीर्तिरुपाने उरावे.
(२) मरावे परी कीर्तिरुपे उरावे.
(४) परिणामबोधक – ‘म्हणून, सबब’ यांसारखे.
(१) वाटेत मोटार नादुरुस्त झाली. मला यावयास उशीर झाला.
(२) वाटेत मोटार नादुरुस्त झाली.म्हणून मला यावयास उशीर झाला.
(३) मिश्र वाक्य बनविणे
जर दोन वाक्ये गौणत्वबोधक उभयान्वयी अव्ययांनी जोडली असतील तर मिश्रवाक्य तयार होते. गौणत्वबोधक उभयान्वयी अव्यये चार प्रकारची आहेत. ¹
(१) स्वरुपबोधक – ‘कि, म्हणून, म्हणजे’ यांसारखे.
(१) गुरुजी म्हणाले, पृथ्वी सूर्याभोवती फिरते.
(२) गुरुजी म्हणाले की, पृथ्वी सूर्याभोवती फिरते. (मिश्रवाक्य)
(२) कारणबोधक – ‘कारण, का, की, कारण की’ यांसारखे.
(१) विठ्ठल परीक्षेत उत्तीर्ण झाला. त्याने प्रामाणिकपणे अभ्यास केला.
(२) विठ्ठल परीक्षेत उत्तीर्ण झाला कारण त्याने प्रामाणिकपणे अभ्यास केला होता. (मिश्रवाक्य)
(३) उद्देशबोधक – ‘म्हणून, सबब , यास्तव’ यांसारखे.
(१) आमचे शरीर सुदृढ व्हावे. आम्ही योगासने करतो.
(२) आमचे शरीर सुदृढ व्हावे म्हणून आम्ही योगासने करतो. (मिश्रवाक्य)
) उद्देशबोधक – ‘म्हणून, सबब , यास्तव’ यांसारखे.
(१) आमचे शरीर सुदृढ व्हावे. आम्ही योगासने करतो.
(२) आमचे शरीर सुदृढ व्हावे म्हणून आम्ही योगासने करतो. (मिश्रवाक्य)
(१) याबाबतचे विस्तृत विवेचन ‘उभयान्वयी अव्यये’ पृष्ठ ११७ पाहा.
(४) संकेतबोधक – ‘जर – तर, जरी – तरी’ यांसारखे.
(१) उद्या सुटी मिळेल. मी तुझ्या घरी येईन.
(२) उद्या सुटी मिळाली तर मी तुझ्या घरी येईन. (मिश्रवाक्य)
केवळ मिश्रवाक्य बनवायचे असल्यास उपयोजिले जाणारे उभयान्वयी अव्यय हे गौणत्वबोधकच असावयास हवे; पण प्रधानबोधक व गौणत्वबोधक अशी दोन्ही प्रकारची उभयान्वयी अव्यये वापरुन बनविलेल्या वाक्यास मराठीत ‘संयुक्त – वाक्य’ असेच म्हणतात. इंग्रजीत अशांना mixed असेही म्हणतात.
अशा प्रकारची काही वाक्ये व त्यांचे संकलन खाली दिले आहे. त्यांचा सूक्ष्मपणे अभ्यास करा.
(१) एकंदर किती भाजी मिळाली? म्हणून माझ्या मित्रांनी विचारले. चळवळीच्या चार शेंगा आल्या. मी हे वृत्त उत्साहाने सांगितले.
संकलन – ‘एकंदर किती भाजी मिळाली?’ म्हणून माझ्या मित्रांनी विचारले, तेव्हा चळ्वळीच्या चार शेंगा आल्याचे वृत्त मी उत्साहाने सांगितले. (मिश्र)
(२) अडीच रुपयांचे मी बी पेरले. दोन पैशांचीही भाजी मिळाली नाही. हे त्यांनी ऐकले. त्यांना हसू आवरेना. माझी मुळी निराशा झालेली नव्हती.
संकलन - अडीच रुपयाचे बी पेरुन दोन पैशांचीही भाजी मिळाली नाही हे ऐकून त्यांना हसू आवरेना, पण माझी मुळी निराशा झालेली नव्हती. (मिश्र + केवल)
(३) आपण बी पेरतो. नंतर कोंब फुटतो. हिरवीगार वेल डोळ्यांसमोर गरगरा वाढत जाते. हे आपण पाहतो. आपल्याला आनंद होतो. हा आनंद अलौकिक असतो.
संकलन – बी पेरल्यानंतर कोंब फुटतो नि हिरवीगार वेल डोळ्यांसमोर गरगरा वाढत जाते, हे पाहताना होणरा आनंद अलौकिक असतो. (केवल + मिश्र)
(४) हे तत्त्व साधं आहे. त्याचा अर्थ समजला पाहिजे. ते दुधारी तलवारीसारखं आहे . ते कापत जातं
संकलन – हे तत्त्व साधं आहे, पण त्याचा अर्थ समजला तर ते दुधारी तलवारीसारखं कापत जातं (केवल + मिश्र)
(५) तू अशक्त आहेस का? भरपूर खेळ, व्यायाम घे.
संकलन - तू अशक्त असशील तर भरपूर खेळ आणि व्यायाम घे. (मिश्र+ केवल)
(६) मी बोलत होतो. त्यांना ते आवडते का? माझी ते थट्टा करतात का? मला हे प्रथम कळेना.
संकलन - मी बोलतो आहे हे त्यांना आवडते आहे की ते माझी थट्टा करताहेत हेच प्रथम मला कळेना. (मिश्र + मिश्र)