बायोगॅस म्हणजे जैविक प्रक्रियांमधून बाहेर पडणारा वायू.. जर एखादी जैविक प्रक्रिया ऑक्सिजन विरहित (ॲनारोबिक) वातावरणात झाली तर बायॉगॅसची निर्मिती होते. सेंद्रिय पदार्थाचे जीवाणूद्वारे हवाविरहित अवस्थेत झालेल्या विघटनानंतर निर्माण होणारा वायू साठविण्यासाठी तयार करण्यात आलेल्या साधनास बायोगॅस संयंत्र म्हणतात. यात मिथेन व कार्बन-डाय- ऑक्‍साईड हे वायू तयार होतात. मिथेन हा वायू ज्वलनास मदत करतो. बायोगॅस गॅसिफायरमधून तयार होणारा प्रोड्युसर गॅस पाणी उपसण्यासाठी, वीजनिर्मितीसाठी, तसेच स्वयंपाकासाठी देखील वापरला जातो. बायोगॅस गॅसिफायर संयंत्र विविध कार्यक्षमतेमध्ये उपलब्ध असून गरजेप्रमाणे त्यांचा वापर करता येतो.बायोोगॅसमध्ये साधारणपणे ५५ ते ६० टक्के मिथेनचे प्रमाण असते तर उर्वरित भाग कार्बन डायॉक्साईडचा असतो. मिथेन हा ज्वलनशील असल्याने बायोगॅस पण ज्वलनशील असतो. परंतु कार्बन डायॉक्साईड या अज्वलनशील वायूमुळे याची ज्वलन उष्णता शुद्ध मिथेनपेक्षा कमी असते. बायोगॅस हा नमूद केल्याप्रमाणे ज्यांना आपण कुजणे म्हणतो अशा जैविक प्रक्रियांमधून निर्माण होतो. बहुतांशी कुजणाच्या प्रक्रियांमध्ये बायोगॅसची निर्मिती होते. बायोगॅस संकुचित करून लोखंडी सिलिंडरमध्ये भरता येतात.

बायोगॅस हा ज्वलनशील असल्याने त्याचा इंधन म्हणून चांगलाच वापर करता येतो. सांडपाणी प्रकल्पातील गाळ बंद टाकीत कुजू दिल्यास त्यातून मोठ्या प्रमाणावर बायोगॅसची निर्मिती होते . या गॅसला साठवून त्याचा इंधन म्हणून वापर करतात. हेच तत्त्व गोबरगॅस प्रकल्पातही वापरतात. गोबरगॅस हा देखील बायोगॅसच आहे.

बायोगॅस हा इंधन म्हणून तयार करता येत असल्याने याची अपारंपारिक उर्जास्रोतात गणना होते. तसेच कचरा निर्मूलन व सांडपाणी शुद्धीकरणामध्ये बायोगॅस हा उप-उत्पादन म्हणून तयार होतो. असे दुहेरी उद्देश साधले जात असल्याने जग बायोगॅसकडे प्रभावी इंधन म्हणून पहात आहे. त्यामुळे बायोगॅसवर आधारित वाहने, रेल्वेगाड्या, तसेच वीजनिर्मिती संच, शेगड्या इत्यादींमध्ये सुधारणांसाठी संशोधन चालू आहे. तसेच बायोगॅस निर्मिती प्रकल्पांमधून जास्तीजास्त बायोगॅसची निर्मिती कशी करता येईल यावरही संशोधन चालू आहे.

1. बायोगॅस निर्मितीची प्रक्रिया (Biogas Production Process):

• बायोगॅस कसा तयार होतो हे समजून घेणे महत्त्वाचे आहे. यामध्ये जैविक कचऱ्याचे ऑक्सिजनशिवाय विघटन केले जाते.
• प्रक्रियेतील महत्वाचे टप्पे: हायड्रोलिसिस (Hydrolysis), ऍसिडोजेनेसिस (Acidogenesis), ऍसिटोजेनेसिस (Acetogenesis) आणि मिथेनोजेनेसिस (Methanogenesis).

2. बायोगॅसचे घटक (Composition of Biogas):

• बायोगॅसमध्ये साधारणपणे मिथेन (Methane - CH₄), कार्बन डायऑक्साईड (Carbon Dioxide - CO₂) आणि इतर वायू असतात.
• मिथेनचे प्रमाण 50-75% आणि कार्बन डायऑक्साईडचे प्रमाण 25-50% असते.
• traces मध्ये हायड्रोजन सल्फाईड (Hydrogen Sulfide - H₂S), अमोनिया (Ammonia - NH₃) आणि नायट्रोजन (Nitrogen - N₂) असू शकतात.

3. कच्चा माल (Feedstock):

• बायोगॅस निर्मितीसाठी वापरला जाणारा कच्चा माल महत्वाचा आहे, जसे की शेतीमधील कचरा, जनावरांचे शेण, शहरातील कचरा, औद्योगिक कचरा.
• कच्च्या मालाच्या उपलब्धतेनुसार आणि प्रकारानुसार बायोगॅसच्या उत्पादनावर परिणाम होतो.

4. बायोगॅस संयंत्राचे प्रकार (Types of Biogas Plants):

• विविध प्रकारचे बायोगॅस প্লান্ট्स (plants) उपलब्ध आहेत, जसे की फ्लोटिंग ड्रम (floating drum) आणि फिक्स्ड डोम (fixed dome).
• प्रत्येक প্লান্টच्या डिझाइन (design) आणि कार्यक्षमतेनुसार त्याचे फायदे आणि तोटे असतात.

5. पर्यावरणीय परिणाम (Environmental Impact):

• बायोगॅसच्या वापरामुळे पर्यावरणावर होणारा सकारात्मक परिणाम जसे की ग्रीनहाउस वायूंचे उत्सर्जन कमी करणे आणि कचरा व्यवस्थापनात मदत करणे.
• बायोगॅसच्या वापरामुळे नैसर्गिक संसाधनांचे संरक्षण होते.

6. आर्थिक विश्लेषण (Economic Analysis):

• बायोगॅस प्रकल्पाची किंमत, उत्पादन खर्च आणि त्यातून मिळणारे उत्पन्न यांचा अभ्यास करणे आवश्यक आहे.
• बायोगॅस वापरून वीज उत्पादन, उष्णता निर्मिती आणि खत उत्पादन करून आर्थिक लाभ मिळवता येतो.

7. शासकीय योजना आणि धोरणे (Government Schemes and Policies):

• बायोगॅसला प्रोत्साहन देण्यासाठी सरकारद्वारे चालवल्या जाणाऱ्या योजना आणि धोरणे.
• अनुदान, कर्ज आणि इतरincentives (प्रोत्साहन) यांचा अभ्यास करणे.

8. तंत्रज्ञानातील सुधारणा (Technological Improvements):

• बायोगॅस تولیدन (production) वाढवण्यासाठी नवीन तंत्रज्ञान आणि संशोधन.
• बायोगॅस शुद्धीकरण (biogas purification) आणि अपग्रेडेशन (upgradation) तंत्रज्ञान.

9. निष्कर्ष (Conclusion):

• बायोगॅस एक renewable energy (नवीकरणीय ऊर्जा) स्रोत आहे, जो कचरा व्यवस्थापनात आणि ऊर्जा निर्मितीमध्ये मदत करतो.
• याच्या योग्य विश्लेषणाने आपण याचा प्रभावी वापर करू शकतो.