. ऑनलाईन ऑफलाईन प्रकल्प यादी 

,ऑनलाइन शिक्षण,कोरोना,मराठी,राष्ट्रवेध,शालेय शिक्षण,शिक्षण

सध्या कोरोनाचे संकट गंभीर आहेत. शाळा सुरू करण्याजोगी, हे आज सांगता कधी परिस्थिती निर्माण होईल. शाळा सुरू नियमच तरी, सामाजिक अंतराचे काय आणि ते पाकल गुरुत्व चालवता अंक, हेही सांगता सदस्य संख्या आहे. चार स्कूल 'ऑनलाइन' सुरू करण्याची परवानगी दिली आहे. अनेक शाळांनी कोणत्या ना कोणत्या जातीचे, उपक्रम सुरू केले आहेत. पण, या साऱ्यांची पुढील दिशा काय असेल? याचा विचार गांभीर्याने हवा.

मोबाईल फोन, लॅपटॉप असे उपकरण वापरून, आपण अनेक गोष्टी करतो. पण या माध्यमाचा वापर करून शाळा किंवा कोणत्याही शैक्षणिक उपक्रम चालवणे, हे आपल्यासाठी पूर्ण नवीन आहे. कोरोना मूळ लादल्या गेलेल्या सक्तीच्या सुटी मूळ हे ऑनलाइन माध्यम एकाकीच आपल्या गळीत पसरले. पण या शिक्षणाची आजची परिस्थिती काय आहे? कोणते पर्याय उपलब्ध आहेत? ते आज कोणत्या प्रकारे वापरत आहेत? काय असेल? या प्रश्नांचा उहापोह करताना, सर्वात चांगले शब्द म्हणजे या साऱ्यांमधून आपल्याला काय रचना आहे? ते आताच हवे.

शिक्षण घटक

सामान्यतः शिक्षणाचे तीन प्रमुख घटक असतात. अध्याशिक्षण), अध्ययन (शिकणे) आणिमापन (मूल्यांकन) या तीन घटकांसाठी शिक्षणप्रक्रिया (अध्यापन मूल्यली) जाते. आता हे तीनही घटक या घटके शिकतात कसे आकार घेतील ते पाहूया.

अध्यापन (प्रशिक्षण) : शिक्षक वर्गाल जे शिकवतो ते अध्यापन. व्यक्तिगत शिक्षकाचे वैयक्तिक कौशल्य, वक्तृत्व, विषय मांडण्याची आणि समजावून सांगण्याची कला हे अंतर्भूत असते.

(शिक्षण) : विद्यार्थी स्वतःचे प्रयत्न आणि आकलनाने जे शिकतात ते अध्ययन. शिक्षक शिक्षकांनी सांगितलेली अभ्यास सामग्री (अभ्यास सामग्री) वाचणे, संबंधित साधने (शिकणे संसाधने) बघणे / अनुभवणे, दिलेला गृहपाठ (गृहपाठ / असाइनमेंट) समावेश करणे आवश्यक आहे.

मूल्यमापन (मूल्यमापन) : अध्यापन आणि अध्ययन विद्यार्थी किती शिकला आहे, याची कल्पना करणे म्हणजे मूल्यमापन. स्थान तपासणे, घटक तपासण्या आणि गृहपाठ अनुभवाचा समावेश असतो.

केवळ शिक्षणाचा अभ्यास करताना, हे तीन घटक समस्यांचे माध्यम विचार पूर्ण करण्यासाठी व्यवस्था किंवा प्रणाली वापरणे शक्य आहे.

सध्याची परिस्थिती

सध्याची परिस्थिती बघता बहुसंख्य शाळा किंवा फक्त 'अध्यापन' संधीवर भर देत आहेत, असे आहेत. झूम किंवा Google मी सारखे तंत्रज्ञान वापरून शिक्षक आणि चाचणी व्हिडियो कॉलअप सेट करा आणि शिक्षकांनी वर्गात बोलून, त्याप्रमाणे बोलणे शिकवणे अशी सध्याची बहुख्य व्यवस्था आहे. काही कल्पक शिक्षक आपल्या लेक्चरचे पॉवरपॉइंट प्रीझेंटेशन करून, ते व्हिडियो कॉलर शोधतात आणि विषय समजावून सांगतात. काही अध्यापक फळी फुले, सांगतात कारण खडूने खडूने लिहिलेले शिकवले. तर काहीजण नुसतंच व्हिडियो कॉलवर बोलल्यासारखे बोलतात. अर्थात, शिक्षकांमध्ये काही दोष आहे, असे मला वाटते. शिक्षकांचे सर्व प्रशिक्षण हे वर्गात शिकण्याची ताकद असताना आणि वर्गात शिकण्याचा अनुभव असताना त्यांच्यापाला अचानकच अपघात होणे, हा त्यांच्यासाठी मोठा असणे आवश्यक आहे.

घटकाचा, विचार केला, तर आज पारंपारिक साधने आणि कुटुंबाचा वापर केला जातो. अध्ययनाचे पारंपारिक साधन म्हणजे पाठ्यपुस्तक आणि पद्धत म्हणजे पुस्तकातले धडे वाचून त्याखालची प्रश्नोत्तरे सोडणे. खरेतर कोणताही विषय आजच्या सत्तेच्या ताकदीच्या शिकण्यासाठी मोठ्या रिसोर्सेस उपलब्ध आहेत. युट्यूबवरचे व्हिडियोज, विकिपीडियासारखे माहितीचे संग्रह इथपासून ते अंत ब्लॉग्ज आणि माहितीचे एकत्रित वेबसाईट्स उपलबद्ध आहेत. असे असताना अभ्यासासाठी पाठ्यपुस्तकावर फक्त विचार करणे, हे शिक्षण चाकोरीमध्ये अडकवून ठेवण्यासारखे आहे. काही शाळांमधले काही शिक्षक, अशी साधने (रिसोर्सेस) वापरून आपल्याला प्रोत्साहन देत आहेत, मात्र बहुसंख्य ठिकाणी सक्षम माध्यमाचा उपयोग करून, अभ्यासपुस्तकापालिकडे नेण्याचा प्रयत्न करणे आवश्यक आहे.

मूल्यमापनाची पारंपारिक पद्धती म्हणजे वेळो बोलावे गेलेल्या चाचण्या आणि परीक्षा. राजकारणी चाचण्यांसाठी मतभेद माध्यमांमध्ये प्रश्न (क्विझ), सर्वेक्षण) किंवा (पोल) घटकांचा वापर करून तंत्र वापरणे किंवा सर्वेक्षणे शोधून काढू शकतात. सध्या मात्र मूल्यमापनासाठी कागदपत्र-पेन या पारंपारिक साधनांचा वापर करणे आवश्यक आहे. शिक्षकांनी प्रश्नोत्तरे स्कॅन करून पाठवणे, त्याचे प्रिंटआउट पाठवणे ती सोडवणे आणि ते स्कॅनद्वारे शिक्षकांना परतवणे किंवा ते प्रश्नोत्तरे लिहून, त्याचे फोटो शिक्षकांना पाठवणे हे बहुसंख्य ठिकाणी सांगितले आहे.

एकूणात, अध्यापन, अध्ययन आणि मूल्यपन या शिक्षणाच्या तीन अंगमागपत्र अध्यापन विधी करणे आवश्यक आहे. केवळ पर्यायी माध्यमाची पूर्ण क्षमता जात आहे, असे नाही.

आरोग्य शिक्षणाचे फायदे

केवळ शिक्षणाच्या प्रणालीची अत्यंत स्पष्टपणे निवड करणे, त्याचा अनेक स्तर प्रभावी होऊ शकतो. ज्ञानदानासाठी क्षमताविकसनासाठी, एका शारिक वयाच्या ५०-१०० संपूर्ण एका छततू रोज जमवून, त्यांना एकाच जन्माचे शिक्षण देणे ही औद्योगिक काळाची (औद्योगिक वय) ची गरज होती. त्याच शिक्षण देणे तेव्हा शक्य होते. पण अगदी कोरोना येथपर्यंत या पर्यायासाठी काहीसा पर्याय उपलब्ध आहे. कोरोना या झटक्याने आपण अचानक घडत आलो आहोत.

भविष्यात या शिक्षण मार्ग शिक्षण शिक्षण प्रत्येकासाठी वैयक्तिक (लर्नि प्लॅन), शिक्षणाचा (लर्निंग पथ) असू शकतात. वयानुसार आणि वैयक्तिक माहितीनुसार त्याची माहिती लवचिकता असू शकते. म्हणजे दहा वर्ष मूल त्याच्या नैसर्गिक तत्त्वानुसार, चौथीचे तर मूळ त्याचे मूळ सातवीचे गणित शिकू शकते. हे आज घडत नाही, पण उद्या कदाचित असे घडू. प्रत्येकजण आपल्या मुलाच्या आधारे आणि आवडीनिवडीनुसार आपल्या शिक्षणाचा मार्ग निवडू.

शालेय चालत प्लाझाच्या, मैदाने चॅनल इन्रास्ट्रक्चर डिझाइन. शहर ते खेड्य हळुवार प्रत्येक मुलाच्या मुलाच्या समाधानासाठी असेल तर घरासाठी लागू शक इंफ्रास्ट्रक्चरसाठी महाकाय ‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍. स्कुल घरा जवळ तर, मुक्तीची व्यवस्था आणि त्यासंबंधीचे संरक्षण. रात्रीच्या दरम्यान आनंदाचा वेळ जातो आणि त्यांच्या सुरक्षिततेचा प्रश्न देखील एक समस्या असते. अत्यंत प्रभावीपणे चालवल्या जाणार्‍या समस्यांचे निराकरण करणे. शालेय इन्फ्रास्ट्रक्चरमध्ये मोठ्या प्रमाणात गुंतवणूक न करता, शिक्षण सर्वदूर संधी उपलब्ध होऊ शकते.

आपल्या शिक्षणाच्या मर्यादा

स्कूलमध्ये मुले पारंपारिक शिक्षणा सामाजिक वर्तन (सोशल स्किल्स) सुद्धा शिकत असतात. कोणत्याही व्यक्तीच्या जडणघडणीमध्ये तो वातावरण शिक्षित करतो तिथल्याचा, संगतीचा आणि सोशल स्किल्सचा अत्यंत महत्त्वाचा वाटा असतो. संपूर्णता असलेल्या शिक्षण रचनेमध्ये आनंदी आपल्या समवयीन भागामध्ये एकत्र राहणे, एकमेकांशी मैत्री करणे, मैदानात एकत्र खेळणे, दंगामस्ती करणे आदी गोष्टी घडत आहेत. या रस्त्यावरून तुम्ही शिकले जाणारे सामाजिक वर्तनाचे नियम, सामाजिक शिस्त आणि संबंधित सामाजिक स्किल्स ही आपापसात शिक्षण घेता येत नाहीत. केवळ शिक्षणाची ही मर्सिडीज मर्यादा आहे.

शालेय शिक्षणात काही उपक्रम हे प्रत्यक्ष उपस्थित राहून शिक्षक आणि शिक्षकांना देखरेखीखाली ठेवावे. वापरात केलेले वापर हे ठळक उदाहरण आहे. अशा लढाऊ प्रयोगशाळ कारणीभूत आहेत, कारण शक्य आहे.

विद्यार्थी, शिक्षकांसाठी शिक्षक आणि विद्यार्थी विद्यार्थीकडेही पुरेशापॉपची तंत्रज्ञान उपकरणे (स्माफोन्स, टॅब्लेट्स, लॅपटॉप्स जोडणे) आणि पुरेशी बँडविड असणे आणि सतत सुरू असणे हाय स्पीड इंटरनेट कर्मचारी असते. त्यातली पुरेशा पॉलिसी तंत्रे सर्व विद्यार्थी आणि शिक्षक स्वतः निवडतात, त्यांना ती नसते. ग्रामीण भाग, शहरी कनिष्ठ आणि निम्नमध्यमवर्ग सोडा, अगदी मध्यमवर्ग आणि उच्च मध्यमवर्ग आणि उच्च मध्यमवर्गीय बँक त्यांच्या चाचा स्मार्टफोन किंवा लॅपटॉप कार्डवर्गांना शक्य आहे.

यासोबत सर्वदूर पोचलेली, सदैव उपलब्ध असलेली पुरेशी कनेक्टिविटी ही आपल्याकडची इंटरनेट समस्या आहे. मोबाईलच्या 3G/4G सेवा काही ठिकाणी जोमात चालतात तर काही ठिकाणी नावाला उपलब्ध असतात. वॉर्ड ब्रॉडबँड आणि फायबर ऑप्टिक लोकशाही आहेत ‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍ ‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍ ‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍ ‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍ ‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍ ‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍ ‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍।

म्हणजे शिक्षण ज्यावर सोयीस्कर आहेत ती उपलब्ध आहेत आणि ज्या उपकरणाद्वारे त्यांना कनेक्टिविटीची खात्री नाही, अशी बहुसंख्य सुविधा उपलब्ध आहे.

सरकारची भूमिका उपक्रम , आणि धोरणे

केंद्र ई-लर्निंग प्रचार-प्रसारासाठी काही उपक्रम राबविले गेले आहेत. 'स्वयम' नावाचे नाव आणि ती मागे असलेली शैक्षणिक सामग्री निर्माण करणार आहे. एआयसीटीई, एनसीईआरटी, यूजीसी यांनी स्पष्ट राष्ट्रीय विधान ९ संस्थांमध्ये साधकून त्यांच्या शैक्षणिक साहित्य 'स्वयम' किंवा एका व्यापीठावर उपलब्ध करून दिले आहे. कोणत्याही शिक्षकाला कोणत्याही विषयावरचा निवडक आणि शैक्षणिक साहित्य तयार करून, टाकण्याची सुविधा दिली आहे. 'स्वयं' सर्वार्थी आणि शैक्षणिक शैक्षणिक हे शब्द कोणाही व विद्यार्थ्यांना पूर्ण मोफत उपलब्ध आहे.

ई-लेर्निंगच्या प्रचार-प्रसारासाठी केंद्र सरकारच्या मानव संसाधन विकास खात्याचा हा अत्यंत महत्त्वाकांक्षी खुलासा आहे. त्यांच्यासोबत केंद्र सरकारचे माहिती तंत्रज्ञान खाते अनेक संस्थांमध्ये ई-लक्षांकन संशोधक संस्थांमार्फत काही काळ संबंधीत सामाजिक संबंध जात आहेत आणि केंद्र सरकारने केलेल्या संस्था (नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ पारंपारिक किंवा शिक्षणाचे अधिकारी उघडलेले शाळा) आहेत.

मात्र शिक्षण लाभ लाभ, अध्यापन, अध्ययन आणि मूल्यमापन या तीन बाजूंपैकी सरकारचा भर अध्ययनवर (ई-र्नलिंग) असे सध्या आहे. सध्या अस्तित्त्वात असलेल्या शाळा आणि शैक्षणिक संस्थांनी अध्यापनासाठी सक्षम माध्यमांचा वापर करावा यासाठी सरकारी धोरणे आणि भूमिकेत स्पष्टता नाही. अधिकारी आणि चंचल सरकारी शिक्षकांना सल्ला देण्यासाठी अध्यापन साधने उपलब्ध करून देणे, ती वापरणे त्यांना कसे समजून घेणे तत्त्वे याविषयी धोरण किंवा मार्गदर्शक स्पष्टपणे प्रशिक्षण देत नाहीत. केंद्र सरकार, विविध राज्य सरकारं आणि शैक्षणिक संस्थापल्या अंतिमत: एकाच प्रश्नावर उत्तरे शोधत असताना आहेत. या सर्व प्रयत्नांमध्ये सुसूत्रता आणणे आणि शैक्षणिक शिक्षण राष्ट्रीय दूरगामी सर्वसमावेशक कार्यक्रमासाठी विचार करणे आहे.

संमिश्र शिक्षण हीच भविष्याची दिशा

केवळ शिक्षण व्यवस्था ही काळाची गरज आहे. अत्यंत कमी खर्चात प्रत्येक विद्यार्थ्यापर्यंत पोहोचू, आणि प्रत्येकाला तुमची आवडती आणि ‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‌ मात्र, शिक्षणाच्या काही महत्त्वाच्या मर्यादांमुळे पारंपारिक शालेय शिक्षण आणि शाळांना संपूर्ण पर्याय ठरेल असे नाही. संमिश्र शिक्षण पद्धती (मिश्रित शिक्षण) ही भविष्यातली महत्त्वाची शिक्षण पद्धती असेल. जे विषय क्षमता शिकता- शक्य आहे त्यांचे अध्यापन शक्य होणे. जे विषय एकत्रितपणे शिकावे, प्रत्यक्ष शाळां उघड संस्था, एकत्र अशा दोन्ही पक्षांचा वापर नोंदवतो. लोकमान्य मूल्यमापनाच्या समानीकरण प्रमाणीकरण करून त्या स्थानिक पातळीवरल्या तर देशाला काही अंशी हद्दीतून ती परीक्षा देताना शक्य होईल.

या सर्व एखादया वर्षात घडलेल्या गोष्टी आहेत. वर्षानुवर्षे अनेक संस्था आणि संस्थांनी संपूर्ण सरकारी समन्वय साधण्याचा प्रयत्न केला तर आधुनिक आणि उपलब्ध अशी नवी शिक्षण व्यवस्था आपण उभी करू शकू.

(

• वेबसाईट (Website):

एखाद्या विशिष्ट विषयावर माहिती देणे, उत्पादन विकणे किंवा सेवा पुरवणे.

उदाहरण