उत्पादन फलन 

कोणत्याही वस्तूचे उत्पादन करण्यासाठी चार घटक कार्यरत असतात. यालाच उत्पादनाचे घटक असे म्हणतात. भूमी, श्रम, भांडवल व संयोजन या चार घटकांवरच उत्पादन अवलंबून असते. यावरुन उत्पादनफलन म्हणजे एका विशिष्ट प्रमाणातील उत्पादन घटकाचा उत्पादनाच्या प्रमाणाशी असलेला संबंद होय. याचा अर्थ असा की, उत्पादन घटक किती प्रमाणात वापरले तर उत्पादन किती मिळेल हे दाखवणे होय. उत्पादन घटकांत बदल केल्याप्रमाणे उत्पादनात बदल होत असतात. हे बदल उत्पादन लक्षात येतात..

सूक्ष्मव्याख्या:

उत्पादन फलाच्या वेगवेगळ्या व्याख्या वेगवेगळ्या अर्थतज्ञांनी केल्या आहेत. त्यापैकी प्रमुख विस्तारीत व्याख्या पुढील प्रमाणे आहेत.

"एखाद्या विशिष्ट उद्योगसंस्थेचा उत्पादन फलन संबंध म्हणजे एका विशिष्ट वेळी उत्पादन घटकांच्या वेगवेगळ्या संयोगाचे प्रमाण व उत्पादन यांचा संबंध दर्शवणे होय." या व्याख्येवरून असे लक्षात येते की, उत्पादनाच्या मात्रा (प्रमाण) आणि उत्पादन घटकांच्या मात्रा (प्रमाण) यांच्यात फलनात्मक संबंध असतो. हा संबंध समीकरणाच्या

सहाय्याने पुढीलप्रमाणे सांगता येतो.

x =f (a, b, c, d.......)

येथे x = उत्पादन मात्रा,

1 = फलन (उत्पादन मात्रा व उत्पादन घटक या दोन्हीचा संबंध दर्शवणारे अक्षर)

(a, b, c, d) = निरनिराळ्या उत्पादन घटकांचे प्रमाण.

वरील समीकरणावरुन उत्पादन फलनाचा अर्थ स्पष्ट होतो. एखाद्या विशिष्ट वस्तुच्या उत्पादनासाठी किती उत्पादन घटक वापरावे लागतील याचे प्रमाण लक्षात येते. थोडक्यात, उत्पादन फलनावरुन आदान (उत्पादन घटक) व प्रदान ( उत्पादन ) यांच्यातील संबंध लक्षात येते. 

उत्पादन फलनाची वैशिष्ट्ये :

१ उत्पादन फल हे उत्पादनाचे प्रमाण व त्यासाठी वापरलेल्या उत्पादन घटकांच्या मात्रा यांचे प्रमाण दर्शवते उत्पादन फल हे विशिष्ट उत्पादनासाठी उत्पादन घटकांच्या म्हणजे भूमी, श्रम, भांडवल व संयोजन यांच्या किती मात्रा वापरल्या यांचा संयोग दर्शवते. म्हणजेच उत्पादन फलन हे एका माहितीपत्रकाप्रमाणे असते की, ज्यामध्ये उत्पादन घटक व त्यापासून मिळणारे उत्पादन यांच्यातील संबंध दर्शविला जातो.

२. उत्पादन फलन हे तांत्रिक ज्ञानानुसार बदलते उत्पादन फलन हे तांत्रिक ज्ञानावर अवलंबून असते. कारण तांत्रिक ज्ञानात होणाऱ्या बदलाप्रमाणे उत्पादन फलात बदल होतो. तांत्रिक ज्ञानातील प्रगतीमुळे उत्पादन प्रक्रियेत प्रगती झाली तर अधिक उत्पादन मिळते. यामुळे उत्पादन फलनात सुधारणा होते.

३. उत्पादन फलनामध्ये वेळेचा विचार केला जातो उत्पादन फलनात वेळेचा विचार करणे आवश्यक आहे. कारण वेळेचा विचार केला नाही तर उत्पादन फलनापासून अर्थबोध होत नाही. उदा. कोणत्या वेळी किती एक्कर जमीनीपासून किती उत्पादन मिळाले. येथे वेळ महत्वाची आहे.

४. उत्पादन फलनासाठी उत्पादन घटकाची माहिती असावी लागते वस्तुच्याउत्पादनात उत्पादन घटकातील बदलामुळे किती बदल होतो. हे स्पष्ट होण्यासाठी उत्पादन घटकांची पुरेपूर माहिती असावी लागते. ही माहिती नसेल तर उत्पादन फलन माहित होणार नाही..

५. उत्पादन फलन हा अभियांत्रिकीचा विषय आहे उत्पादन फलन हा उत्पादन अभियांत्रिकीचा विषय आहे. तरीही उत्पादन फलनाचे अर्थशास्त्रातील महत्व लक्षात घेता, त्याचा अभ्यास अर्थशास्त्रातही केला जातो.

अशा प्रकारे उत्पादन फलन ही संकल्पना वरील वैशिष्ट्यावर अवलंबून आहे.

उत्पादन फलनाची गृहिते

उत्पादन फलनाची संकल्पना पुढील प्रमुख दोन ग्रहितावर अवलंबून आहे.

१) उत्पादन फलनासंबंधी स्पष्टीकरण करत असतांना तांत्रिक ज्ञान स्थिर आहे. असे ग्रहीत आहे.

२) उत्पादन संस्था उपलब्ध असलेल्या तांत्रिक ज्ञानापैकी किंवा सामुग्रीपैकी अति कुशल तंत्र वापरते. असे मानले जाते. उत्पादन फलाचे प्रकार

उत्पादन फलाचे प्रमुख दोन प्रकार आहेत. ते पुढील प्रमाणे.

१. स्थिर प्रमाण उत्पादन फल

२. बदलते प्रमाण उत्पादन फल या दोन्हींचे सविस्तर विवेचन पुढीलप्रमाणे आहे.

१. स्थिर प्रमाण उत्पादन फल

स्थिर प्रमाण फल हे तांत्रिक गुणकावर अवलंबून असते. एखाद्या वस्तूच्या विशिष्ट नगासाठी वेगवेगळ्या उत्पादन घटकांच्या नगांच्या प्रमाणास उत्पादनाचा तांत्रिक गुणक म्हणतात. उदा. क्ष वस्तुचे उत्पादन करावयाचे असेल तर क्ष च्या विशिष्ट नगासाठी अ आणि व हे दोन उत्पादन घटक अनुक्रमे २ व ३ प्रमाणे लागतात. असे असेल तर व

वस्तुचा तांत्रिक गुणक हा २:३ हा आहे. म्हणून

क्ष २अ + २५

वरील समीकरणामध्ये क्ष या वस्तुच्या विशिष्ट नगासाठी अ उत्पादन घटकाच्या दोन मात्रा व व उत्पादन घटकाच्या तीन मात्रा लागत आहेत. यांचे प्रमाण स्थिर ठेवूनच उत्पादन करने लागते. म्हणून यास स्थिर प्रमाण उत्पादन फल किंवा रेषीय उत्पादन फल असे म्हणतात.

समजा क्ष वस्तुचे १०० नगाचे उत्पादन करावयाचे असेल तर अव ३ असे उत्पादन घटकांचे प्रमाण असेल तर क्ष वस्तुच्या २०० नगासाठी ४+६व असेअ) बदलते घटक या उत्पादन घटकांच्या परिमाणात सहज बाद अथवा पर करता येते त्यांना बदलते पटक माणतात," उदा. इंधन, कच्चा माल अस्थायी मंजूर ब) स्थिर घटक ज्या घटकांच्या परिमाणात अल्पकाळात बाद अथवा पर करणे शक्य नसते त्यांना स्थिर घटक म्हणतात. उदा. इमारत, अवजड यंद.

या घटकापैकी उत्पादनाचे इतर घटक स्थिर ठेवून केवळ एकाच पटकात बदल केला तर उत्पादनवाढ कोणत्या प्रमाणात होईल याचे स्पष्टीकरण या नियमात केले आहे. हा नियम स्पष्ट करण्यासाठी उत्पादनाचे दोनच घटक आहेत असे गृहीत धरले आहे. या गृहितांच्या आधारावरच नियमाचे स्पष्टीकरण केले आहे.

उत्पादनामध्ये बदलत्या घटकामध्ये अल्पकाळात बदल केला आणि स्थिर घटक कायम ठेवले तर पुढील प्रकारचे तीन उत्पादनफल मिळतात.

१) वाढते उत्पादन फल (वर्धी उत्पत्ती) २) स्थिर उत्पादन फल (स्थिर उत्पत्ती) (३) घटते उत्पादन फल (अन्हासी उत्पत्ती).

वरील प्रमाणे उत्पत्ती फलचे एकूण तीन नियम अंमलात येतात असे परंपरागत अर्थशास्त्रज्ञांचे मत आहे. परंतु आधुनिक अर्थशास्त्रज्ञ ही गोष्ट मान्य करीत नाहीत त्यांच्यामते उत्पादनविषयक एकच नियम आहे. तो म्हणजे बदलत्या प्रमाणाचा नियम होय. हा नियम सर्वच क्षेत्रात अंमलात येत असला तरी शेती क्षेत्रात अधिक प्रकर्षाने अंमलात येतो. बदलत्या प्रमाणाच्या नियमाची व्याख्या

'विशिष्ट परिस्थितीत उत्पादन प्रक्रियेत भाग घेतलेल्या एका घटकाची मात्रा स्थिर ठेवून दुसचा घटकाची राशी सतत वाढवीत गेल्यास सुरुवातीस उत्पादनात होणाऱ्या वाढीचा वेग वाढत जाईल. परंतु एका विशिष्ट मर्यादिनंतर उत्पादनवाढीचा हा वेग कमी कमी होत जाईल, " म्हणून या नियमाला घटत्या उत्पादन फलाचा सिद्धांत असे म्हणतात. १. स्टिगलर

'उत्पादनाच्या कांही साधनांना स्थिर ठेवून एका साधनात समान वाढ केली जात असेल, तर एका मर्यादिनंतर उत्पादनात होणारी वाढ कमी होईल, अर्थात सीमांत उत्पत्ती कमी होईल. ' २. बेन

उत्पादनाच्या तंत्रात कोणताच बदल झाला नसतांना असा एक बिंदू आढळतो की त्या विदूनंतर स्थिर घटकाच्या जोडीला असलेल्या बदलत्या घटकांच्या संख्येत वाढ केली तर बदलत्या घटकाच्या प्रत्येक वाढीबरोबर उत्पादन घटत जाते..

३. मेयर्स : जर एक किंवा अनेक उत्पादन घटक स्थिर ठेवून एक किंवा अनेक घटकाच्या प्रमाणात चा केली तर नेहमीच एकूण उत्पादन बदलत्या घटकाच्या प्रमाणात बदलणार नाही.

उत्पादन फलनाची वैशिष्ट्ये:

1. उत्पादन आणि आ inputपुटमधील संबंध: उत्पादन फलन हे उत्पादन (output) आणि आ inputपुट (input) यांच्यातील कार्यात्मक संबंध दर्शवते.

2. ठराविक कालावधी: उत्पादन फलन एका विशिष्ट कालावधीसाठी असते.

3. तंत्रज्ञानाचा स्तर: हे तंत्रज्ञानाच्या पातळीवर अवलंबून असते. तंत्रज्ञान सुधारल्यास, कमी आ inputपुटमध्ये जास्त उत्पादन मिळू शकते.

4. बदलता आणि स्थिर घटक: उत्पादनाचे घटक बदलणारे (variable) आणि स्थिर (fixed) असू शकतात.

5. किंमत नाही, केवळ भौतिक संबंध: उत्पादन फलन केवळ भौतिक संबंधांवर आधारित असते, त्यामुळे ते उत्पादन घटकांच्या किंमती विचारात घेत नाही.

6. आउटपुटचे स्वरूप: उत्पादन फलन हे केवळ एका विशिष्ट वस्तूच्या उत्पादनाशी संबंधित असते. त्यामुळे, जर एखादी कंपनी एकापेक्षा जास्त वस्तूंचे उत्पादन करत असेल, तर प्रत्येक वस्तूसाठी वेगळे उत्पादन फलन तयार केले जाते.