नील दर्पण (Nil Darpan) हे नाटक দীনবন্ধু মিত্র यांनी १८५८-५९ मध्ये लिहिले. या नाटकाने बंगालमधील शेतकऱ्यांवर ब्रिटिशांकडून होणाऱ्या नीळ उत्पादनाच्या सक्तीमुळे ओढवलेल्या दयनीय स्थितीचे चित्रण केले.

या नाटकाने केलेले कार्य:

• शेतकऱ्यांची दुर्दशा उघडकीस आणली: नीळ उत्पादक शेतकऱ्यांचे शोषण, अत्याचार आणि त्यांची हलाखीची परिस्थिती लोकांसमोर मांडली.
• सामाजिक जागृती: समाजामध्ये नीळ उत्पादनाच्या विरोधात जागृती निर्माण केली आणि लोकांना शेतकऱ्यांच्या हक्कांसाठी लढण्यास प्रवृत्त केले.
• राजकीय दबाव: या नाटकामुळे ब्रिटिश सरकारवर दबाव आला आणि त्यांना नीळ उत्पादन धोरणांमध्ये बदल करण्यास भाग पाडले.
• राष्ट्रवादी भावना: ‘नील दर्पण’ने लोकांमध्ये राष्ट्रवादी भावना जागृत केली आणि स्वातंत्र्य लढ्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली.

हे नाटक बंगाली भाषेत लिहिले गेले होते आणि नंतर ते इंग्रजीमध्ये भाषांतरित केले गेले. मायकेल মধুसूদন দত্ত यांनी इंग्रजी अनुवाद केला होता. नाटकाने केवळ भारतातच नव्हे, तर परदेशातही खूप लोकप्रियता मिळवली.