कार्बन डेटिंग

प्राचीन वस्तूंचे वय मोजण्यासाठी कार्बन डेटिंग (Carbon dating) पद्धत वापरली जाते. या पद्धतीत कार्बन-14 या कार्बनच्या समस्थानिकाचा (isotope) वापर केला जातो. कार्बन-14 चा अर्धायुष्य काळ (half-life) 5,730 वर्षे आहे. याचा अर्थ असा की 5,730 वर्षांनंतर कार्बन-14 चे प्रमाण मूळच्या प्रमाणापेक्षा निम्मे होते.

कार्बन डेटिंग कसे काम करते:

1. सजीवांमध्ये कार्बन-14: सजीव असताना, प्राणी आणि वनस्पती वातावरणातील कार्बन शोषून घेतात. त्यामुळे त्यांच्या शरीरात कार्बन-14 चे प्रमाण वातावरणातील प्रमाणाएवढेच असते.
2. मृत्यूनंतर कार्बन-14 चा क्षय: जेव्हा सजीव मरतो, तेव्हा तो कार्बन घेणे थांबवतो. त्यानंतर त्याच्या शरीरातील कार्बन-14 चा क्षय (decay) होण्यास सुरुवात होते.
3. वस्तूचे वय निश्चित करणे: वैज्ञानिकांनी वस्तूतील कार्बन-14 चे प्रमाण मोजतात आणि त्या आधारावर वस्तू किती जुनी आहे हे ठरवतात. कार्बन-14 चे प्रमाण जेवढे कमी, तेवढी वस्तू अधिक जुनी असते.

कार्बन डेटिंग हे 50,000 वर्षांपर्यंतच्या जुन्या वस्तूंचे वय मोजण्यासाठी उपयुक्त आहे. त्यापेक्षा जुन्या वस्तूंचे वय मोजण्यासाठी पोटॅशियम-आर्गन डेटिंग (Potassium-argon dating) किंवा युरेनियम-लेड डेटिंग (Uranium-lead dating) यांसारख्या इतर पद्धती वापरल्या जातात.

अधिक माहितीसाठी आपण हे पाहू शकता: कार्बन डेटिंग - विकिपीडिया

कालमापन (Dating) करण्यासाठी अनेक वैज्ञानिक पद्धती वापरल्या जातात, त्यापैकी काही प्रमुख पद्धती खालीलप्रमाणे आहेत:

1. रेडिओकार्बन कालमापन (Radiocarbon Dating):

   या पद्धतीत कार्बन-14 या कार्बनच्या समस्थानिकाचा (isotope) वापर केला जातो. कार्बन-14 चा अर्धायुष्य (half-life) ५,७३० वर्षे आहे. त्यामुळे ५०,००० वर्षांपर्यंतच्या जुन्या वस्तूंचे वय या पद्धतीने काढता येते. विशेषतः सेंद्रिय वस्तू, जसे की लाकूड, कोळसा, हाडे, इत्यादींचे वय यातून अचूकपणे समजते.

   उपयोग: पुरातत्वशास्त्र, जीवाश्मशास्त्र

2. पोटॅशियम-आर्गन कालमापन (Potassium-Argon Dating):

   या पद्धतीत पोटॅशियम-40 (Potassium-40) या समस्थानिकाचे आर्गन-40 (Argon-40) मध्ये रूपांतरण होण्याच्या वेगाचा वापर केला जातो. याचा अर्धायुष्य (half-life) १.२५ अब्ज वर्षे आहे. त्यामुळे खूप जुन्या geological नमुन्यांचे वय काढण्यासाठी ही पद्धत उपयोगी आहे.

   उपयोग: भूगर्भशास्त्र, ज्वालामुखीचा अभ्यास

3. युरेनियम-लेड कालमापन (Uranium-Lead Dating):

   या पद्धतीत युरेनियमच्या समस्थानिकांचे (Uranium isotopes) लेडमध्ये रूपांतरण होण्याच्या वेगाचा वापर करतात. याचा उपयोग मुख्यतः खनिजांचे वय काढण्यासाठी होतो आणि ही पद्धत कोट्यवधी वर्षे जुन्या नमुन्यांसाठी वापरली जाते.

   उपयोग: भूगर्भशास्त्र, खनिजांचा अभ्यास

4. थर्मोल्युमिनेसेन्स कालमापन (Thermoluminescence Dating):

   ही पद्धत मातीची भांडी किंवा भाजलेल्या वस्तूंचे वय ठरवण्यासाठी वापरली जाते. वस्तू गरम केल्यावर त्यातून उत्सर्जित होणाऱ्या प्रकाशाच्या आधारावर तिची निर्मिती कधी झाली हे ठरवले जाते.

   उपयोग: पुरातत्वशास्त्र

5. इलेक्ट्रॉन स्पिन रेझोनन्स (Electron Spin Resonance):

   या पद्धतीत नमुन्यातील मुक्त इलेक्ट्रॉनची संख्या मोजली जाते, ज्यामुळे त्या वस्तूवरील किरणोत्सर्गाचा (radiation) प्रभाव समजतो आणि त्यानुसार कालमापन केले जाते.

   उपयोग: जीवाश्मशास्त्र, भूगर्भशास्त्र

या वेगवेगळ्या पद्धतींच्या आधारे वैज्ञानिक विविध वस्तू आणि घटनांचे अचूक कालमापन करू शकतात.