ग्रामीण वस्ती

1. केंद्रित वस्ती (Nucleated Settlement):

या प्रकारच्या वस्तीमध्ये घरे एकमेकांच्या अगदी जवळजवळ असतात. यामुळे वस्ती दाट दिसते. सह्याद्री पर्वताच्या पूर्वेकडील पठारी प्रदेशात आणि विशेषतः पश्चिम महाराष्ट्रात अशा प्रकारच्या वस्त्या आढळतात.

2. विखुरलेली वस्ती (Dispersed Settlement):

या प्रकारच्या वस्तीमध्ये घरे एकमेकांपासून दूर अंतरावर विखुरलेली असतात. डोंगररांगा, दुर्गम भाग किंवा पाण्याची कमतरता असलेल्या ठिकाणी अशा वस्त्या आढळतात.

3. रेषाकृती वस्ती (Linear Settlement):

या प्रकारच्या वस्तीमध्ये घरे नदी, रस्ता किंवा रेल्वेमार्गाच्या कडेला एका ओळीत बांधलेली असतात. अशा वस्त्या नद्यांच्या खोऱ्यात किंवा सखल प्रदेशात आढळतात.

4. वर्तुळाकार वस्ती (Circular Settlement):

या प्रकारच्या वस्तीमध्ये घरे एखाद्या तलावाच्या किंवा विहिरीच्या सभोवताली वर्तुळाकार आकारात बांधलेली असतात.

ग्रामीण वसाहतींच्या व्याख्यामध्ये ७५ टक्के लोक प्राथमिक व्यवसायात गुंतलेले असतात. हे व्यवसाय करणे ही वसाहतींची महत्वाची कार्ये आहे. आपल्याकडे बारा बलुतेदार गावामध्ये असत, त्यांची कार्ये ही ग्रामीण वसाहतीची आहेत मानववस्त्याची काही प्रमुख कार्ये व दुय्यम कार्ये आहेत.

१. कृषी ग्रामीण वसाहतीचे कृषी हे प्रमुख कार्य आहे. शेतीमध्ये पशूपालन, कुकुटपालन, अन्नधान्याची पिके घेणे ही शेतीकार्ये ग्रामीण वसाहतीची आहे. २. मासेमारी: समुद्रकिनारी, नदीकाठी व सरोवराशेजारील वसाहती मोठ्या प्रमाणावर

मासेमारीचे कार्य करतात. मासेमारीशी सलग्न बोटी तयार करणे, जाळी तयार करणे,

मासे खारवणे व विक्री करणे यासारखी कार्ये केली जातात. ३. खाणकाम खनिज उत्खननाच्या ठिकाणी या वसाहती तयार होतात. भारतात अनेक ग्रामीण वसाहतीमध्ये लोहखनिज, सोने, हिरे, अधक, दगड, संगमरवर यांच्या उत्खननाचे कार्य होते

४. लाकूडतोड: ज्या वनाशजारी वर्षाणूवर्षे लाकूडतोड व्यवसाय व त्यावर आधारीत वस्तू बनविण्याचा व्यवसाय ग्रामीण वसाहत करत. समशितोष्ण कटिबंधात सूचीपर्णी अरण्याच्या भागात अशाप्रकारचे कार्य करणाऱ्या कायमस्वरूपाच्या वसाहती आहे. कर्नाटकामध्ये अशा जंगलाशेजारील भागात असणाऱ्या विविध वसाहती हे कार्य

करतात.

मानववस्त्या पुढील दुष्यम कार्यासाठी निर्माण होतात.

(१) संरक्षण: मानव निवारा बांधतो, निवाऱ्यामुळे वस्ती निर्माण होते. मानवाला ऊन, थंडी, वारा, पाऊस आणि हिंस्त्र प्राणी व इतर आक्रमक मानवसमूह यांपासून संरक्षणाची गरज असते. ही गरज वस्ती भागवित वस्तीमुळे मानवाला समूहशक्तीचे संरक्षण मिळते. (२) विश्रांती वस्ती मानवाला विश्रांतीचे खाजगी जीवनासाठी स्थळ उपलब्ध करून देते. (३) संपत्तीची साठवण मानवाची वैयक्तिक व सामूहिक संपत्ती साठविण्याची सोय वस्तीमुळे होते, धान्य, मौल्यवान वस्तू शेती साधने व नंतरच्या काळात सोने-नाणे इ. संपत्तिरूप वस्तु वस्तीमुळे साठविता येतात. त्या गरज असेल तेव्हा वापरता येतात.

(५) सामाजिक सांस्कृतिक कार्ये वस्तीमुळेच मानवाला कार्यक्षम असे सामाजिक संघटन करता येते कुटुंब, समुदाय व उत्पादक संघटन, श्रमाचे विभाजन, कार्याच संयोजन वस्तीत निर्माण होते. सांस्कृतिक घटक, कला, धर्म यांची अभिव्यक्ती व विकास वस्तीशिवाय अशक्य आहे. वस्तीत मानवाला अंतर्मुख होण्यास निवांतपणा मिळतो. वस्तीच्या आधारे तो चिंतनशील बनतो. वस्त्यांची जशी वाढ होते, त्या प्रमाणात त्या • वस्त्यांचे सामाजिक सांस्कृतिक कार्य जास्त व्यापक व तरत होते. वरील कार्ये मूलभूत असुन सूत्ररूपाने मोडली आहेत.