गृहशास्त्र

गृहव्यवस्थापन (Home Management): व्याख्या

गृहव्यवस्थापन म्हणजे घराच्या गरजा व ध्येये पूर्ण करण्यासाठी उपलब्ध साधन सामग्रीचा योग्य व कार्यक्षम वापर करणे होय.

अधिक स्पष्टीकरण:

• गृहव्यवस्थापनामध्ये कुटुंबाचे कल्याण आणि विकास साधण्यासाठी नियोजन, संघटन, मार्गदर्शन, समन्वय आणि नियंत्रण यांसारख्या व्यवस्थापकीय कार्यांचा समावेश होतो.
• यात वेळेचा, ऊर्जेचा आणि घरामध्ये उपलब्ध असलेल्या भौतिक वस्तूंचा योग्य वापर करणे अपेक्षित आहे.
• गृहव्यवस्थापन हे एक सतत चालणारे चक्र आहे, ज्यात ध्येय निश्चित करणे, योजना आखणे, अंमलबजावणी करणे आणि त्याचे मूल्यमापन करणे ह्या क्रियांचा समावेश असतो.

व्याख्या देणारे काही तज्ञ:

• निकेल आणि डॉर्सी यांच्या मते, "गृहव्यवस्थापन म्हणजे कौटुंबिक गरजा व इच्छांची पूर्तता करण्यासाठी उपलब्ध साधनसामग्रीच्या उपयोगाचे नियोजन, नियंत्रण आणि मूल्यांकन करणे होय."
• ग्रॉस आणि क्रँडल यांच्या मते, "गृहव्यवस्थापन ही एक प्रक्रिया आहे, ज्याद्वारे कुटुंब आपल्या ध्येयांपर्यंत पोहोचण्यासाठी मानवी आणि भौतिक संसाधनांचा वापर करते."

हे सुद्धा लक्षात ठेवा:

• चांगले गृहव्यवस्थापन केवळ घर स्वच्छ आणि व्यवस्थित ठेवण्यापुरते मर्यादित नाही, तर ते कुटुंबातील सदस्यांचे आरोग्य, सुरक्षितता आणि आनंद सुनिश्चित करते.
• गृहव्यवस्थापन एक कला आणि विज्ञान आहे.

गृहअर्थशास्त्राच्या विविध शाखा आणि त्यांचा दैनंदिन जीवनातील उपयोग:

या शाखांच्या अभ्यासाने व्यक्तीला चांगले जीवन जगण्याची कला अवगत होते आणि ते अधिक सक्षम बनतात.

गृहअर्थशास्त्राच्या विविध शाखा खालीलप्रमाणे आहेत:

1. अन्न आणि पोषण (Food and Nutrition):

   या शाखेत आहाराचे महत्त्व, पोषक तत्वे, त्यांचे कार्य आणि मानवी आरोग्यासाठी आवश्यक असणारे प्रमाण यांचा अभ्यास केला जातो.

   • आहार नियोजन (Diet planning)
   • पाककला (Cooking)
   • अन्न प्रक्रिया (Food processing)
2. वस्त्रशास्त्र आणि परिधान (Textiles and Clothing):

   यामध्ये विविध प्रकारचे धागे, त्यांचे गुणधर्म, वस्त्र निर्मिती प्रक्रिया, कपड्यांची निवड, डिझाइन आणि त्यांची काळजी घेणे इत्यादी गोष्टींचा अभ्यास केला जातो.

   • वस्त्रांचे प्रकार (Types of fabrics)
   • वस्त्र डिझाइन (Fashion designing)
   • परिधान तंत्रज्ञान (Clothing technology)
3. गृह व्यवस्थापन (Home Management):

   घरातील साधनसामग्री, वेळ आणि ऊर्जेचा योग्य वापर करून घराला अधिक चांगले कसे बनवता येईल, याचा अभ्यास यात केला जातो.

   • वेळेचे व्यवस्थापन (Time management)
   • ऊर्जा व्यवस्थापन (Energy management)
   • आर्थिक नियोजन (Financial planning)
4. बाल विकास (Child Development):

   या शाखेत बालकांच्या शारीरिक, मानसिक, भावनिक आणि सामाजिक विकासाचा अभ्यास केला जातो.

   • बालकांचे शिक्षण (Child education)
   • संगोपन (Child care)
   • पालकत्व (Parenting)
5. मानव विकास आणि कुटुंब अध्ययन (Human Development and Family Studies):

   माणसाच्या जन्मापासून ते वृद्धावस्थेपर्यंतच्या विकासाचा अभ्यास केला जातो. कुटुंबातील सदस्यांचे संबंध, समस्या आणि त्यांचे निराकरण कसे करावे हे शिकवले जाते.

   • कौटुंबिक समुपदेशन (Family counseling)
   • वैयक्तिक विकास (Personal development)
   • वृद्धावस्था काळजी (Elderly care)
6. गृह विज्ञान शिक्षण आणि विस्तार (Home Science Education and Extension):

   या शाखेत गृह विज्ञानाचे शिक्षण आणि त्याचा प्रसार कसा करावा, हे शिकवले जाते. ग्रामीण भागातील लोकांचे जीवनमान सुधारण्यासाठी विविध योजना व कार्यक्रम राबविले जातात.

   • शिक्षण पद्धती (Teaching methods)
   • प्रसार तंत्र (Extension techniques)
   • समुदाय विकास (Community development)