शैक्षणिक पद्धती
1. उद्दिष्ट्ये (Objectives): अध्ययन कृती विशिष्ट उद्दिष्टांवर आधारित असावी. हेतू स्पष्ट असल्यास, विद्यार्थ्यांना काय शिकायचे आहे आणि शिक्षकांना काय शिकवायचे आहे हे समजते.
2. अध्ययन अनुभव (Learning Experience): कृती विद्यार्थ्यांसाठी नवीन आणि आकर्षक अनुभव निर्माण करणारी असावी. ज्यामुळे त्यांना विषय अधिक चांगल्या प्रकारे समजतो.
3. सक्रिय सहभाग (Active Participation): अध्ययन कृतीमध्ये विद्यार्थ्यांचा सक्रिय सहभाग महत्त्वाचा आहे. चर्चा, गटकार्य, प्रयोग यांसारख्या ॲक्टिव्हिटीजमुळे विद्यार्थी अधिक actively participate करतात.
4. रचनात्मकता (Creativity): कृती विद्यार्थ्यांच्या विचारशक्तीला आणि कल्पनाशक्तीला वाव देणारी असावी.
5. Interactivity (परस्पर संवाद): विद्यार्थ्यांमध्ये आणि शिक्षक आणि विद्यार्थ्यांमध्ये संवाद (interaction) वाढावा.
6. मूल्यमापन (Evaluation): अध्ययन कृतीचे नियमित मूल्यमापन करणे आवश्यक आहे. यामुळे कृती किती प्रभावी आहे आणि सुधारणा कोणत्या आवश्यक आहेत हे समजते.
7. अध्यापन पद्धती (Teaching Methods): कृती तयार करताना योग्य अध्यापन पद्धतीचा वापर करणे आवश्यक आहे. जसे की, Project Based Learning, Inquiry Based Learning, वगैरे.
8. शैक्षणिक साहित्य (Educational Material): अध्ययन कृतीमध्ये वापरले जाणारे साहित्य (Teaching Learning Material) विषयाला अनुरूप आणिResult oriented असावे.
9. मानसशास्त्रीय सिद्धांत (Psychological Principles): अध्ययन कृती मानसशास्त्राच्या सिद्धांतावर आधारित असावी, जसे की विद्यार्थ्यांची आवड, क्षमता आणि गरजा लक्षात घेणे.
- गटकार्य (Group Work)
- Role Play
- चर्चा (Discussion)
- Brainstorming
- Field Visit
- NCERT (National Council of Educational Research and Training): https://ncert.nic.in/
शिक्षकांची भूमिका:
- मार्गदर्शक (Facilitator): शिक्षक हे फक्त माहिती देणारे नसून विद्यार्थ्यांसाठी मार्गदर्शक ठरतील. विद्यार्थ्यांना स्वतःच्या गतीने शिकण्यासाठी मदत करतील.
- सुविधा निर्माण करणारे: शिक्षक विद्यार्थ्यांना शिकण्यासाठी आवश्यक असलेले साहित्य, साधने आणि वातावरण उपलब्ध करून देतील.
- प्रेरक: शिक्षक विद्यार्थ्यांमध्ये शिकण्याची आवड निर्माण करतील आणि त्यांना सतत प्रोत्साहन देतील.
- समस्या समाधानकर्ता: विद्यार्थ्यांच्या अडचणी समजून घेऊन त्यांना योग्य मार्गदर्शन करतील.
- मूल्यांकनकर्ता: विद्यार्थ्यांचे केवळ परीक्षांवर आधारित मूल्यांकन न करता त्यांच्या प्रगतीचे सतत निरीक्षण करतील आणि त्यानुसार मार्गदर्शन करतील.
विद्यार्थ्यांची भूमिका:
- सक्रिय सहभागी: विद्यार्थी केवळ श्रोता न राहता शिक्षण प्रक्रियेत सक्रियपणे सहभागी होतील. प्रश्न विचारतील, चर्चा करतील आणि आपले विचार व्यक्त करतील.
- स्वयं-अध्ययन: विद्यार्थी स्वतःहून नवनवीन गोष्टी शिकण्यासाठी तयार असतील आणि आपल्या ज्ञानात भर घालतील.
- जिज्ञासू: विद्यार्थ्यांमध्ये नवीन गोष्टी जाणून घेण्याची आणि समजून घेण्याची उत्सुकता असेल.
- सहकारी: विद्यार्थी एकमेकांना मदत करतील आणि एकत्रितपणे ज्ञान प्राप्त करतील.
- जबाबदार: विद्यार्थी आपल्या शिक्षणाबद्दल आणि विकासाबद्दल स्वतः जबाबदार असतील.
नवीन शिक्षण पद्धतीमध्ये शिक्षक आणि विद्यार्थी दोघांनाही सक्रिय आणि सहभागी असणे आवश्यक आहे.
संख्या घटक शिकवताना जीवन कौशल्ये रुजवण्यासाठी उपयुक्त अध्ययन अनुभव खालीलप्रमाणे देता येतील:
- विद्यार्थ्यांचे गट तयार करून त्यांना संख्यांवर आधारित खेळ खेळायला सांगा. जसे की, संख्या कार्ड वापरून क्रम तयार करणे किंवा गणितीय कोडी सोडवणे.
- यामुळे विद्यार्थ्यांमध्येteamwork, सहयोग आणि संवाद कौशल्ये विकसित होतात.
- दैनंदिन जीवनातील समस्या मांडा, ज्यात संख्यांचा वापर आवश्यक आहे. उदाहरणार्थ, 'एका दुकानात 5 चॉकलेट्स आहेत आणि तुम्हाला 3 मित्रांमध्ये ती समान वाटायची आहेत, तर तुम्ही काय कराल?'
- अशा समस्या सोडवताना विद्यार्थी विचार करून योग्य मार्ग निवडायला शिकतात.
- खरेदी करताना कोणत्या वस्तूची निवड करायची आहे, हे ठरवण्यासाठी विद्यार्थ्यांना सांगा. जसे की, दोन वेगवेगळ्या किमतीच्या वस्तू दाखवून त्यातील फायदे-तोटे समजावून सांगा.
- यामुळे विद्यार्थी कोणता पर्याय निवडायचा हे शिकतात.
- विद्यार्थ्यांना संख्या आणि आकडेवारी वापरून माहिती सादर करण्यास सांगा. जसे की, त्यांनी त्यांच्या आवडत्या खेळातील आकडेवारी सादर करावी.
- हे त्यांना त्यांचे विचार स्पष्टपणे मांडायला मदत करेल.
- आपल्याला गणितातील कोणती गोष्ट सोपी वाटते आणि कशात सुधारणा करण्याची गरज आहे, याबद्दल विचार करण्यास सांगा.
- यामुळे त्यांना स्वतःच्या क्षमता आणि कमतरतांची जाणीव होईल.
मुले शिकत असताना अध्यापनात अनेक बदल केले जाऊ शकतात ज्यामुळे चांगले परिणाम मिळू शकतात. काही महत्त्वाचे बदल खालीलप्रमाणे:
1. विद्यार्थ्यांवर लक्ष केंद्रित करणे:
- प्रत्येक विद्यार्थ्याची शिकण्याची पद्धत वेगळी असते, त्यामुळे शिक्षकांनी प्रत्येक विद्यार्थ्यावर लक्ष केंद्रित केले पाहिजे.
- विद्यार्थ्यांच्या गरजा आणि आवडीनुसार अध्यापन पद्धतीत बदल करणे आवश्यक आहे.
2. सक्रिय शिक्षण (Active Learning):
- विद्यार्थ्यांना केवळ ऐकण्याऐवजी शिकण्याच्या प्रक्रियेत सक्रियपणे सहभागी करणे.
- प्रश्न विचारणे, गटचर्चा करणे, आणि प्रात्यक्षिके (Demonstrations) करणे यांसारख्या ऍक्टिव्ह लर्निंगच्या पद्धती वापरणे.
3. तंत्रज्ञानाचा वापर:
- शिक्षणामध्ये आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करणे, जसे की व्हिडिओ, इंटरॅक्टिव्ह सॉफ्टवेअर, आणि ऑनलाइन शैक्षणिक साधने.
- यामुळे मुलांना विषय अधिक चांगल्या प्रकारे समजण्यास मदत होते.
4. अनुभवात्मक शिक्षण (Experiential Learning):
- विद्यार्थ्यांना प्रत्यक्ष अनुभव घेऊन शिकण्याची संधी देणे.
- उदाहरणार्थ, फील्ड ट्रिप, प्रयोग, आणि मॉडेल तयार करणे.
5. शिक्षकांचे सतत प्रशिक्षण:
- शिक्षकांनी नवीन अध्यापन पद्धती आणि तंत्रज्ञान शिकण्यासाठी नियमितपणे प्रशिक्षण घेणे आवश्यक आहे.
- त्यामुळे ते अधिक प्रभावीपणे शिकवू शकतील.
6. सकारात्मक वातावरण:
- वर्गात सकारात्मक आणि उत्साही वातावरण तयार करणे.
- विद्यार्थ्यांना प्रश्न विचारण्यासाठी आणि आपल्या शंका व्यक्त करण्यासाठी प्रोत्साहित करणे.
7. मूल्यमापन पद्धतीत बदल:
- केवळ परीक्षांवर आधारित मूल्यमापन न करता, विद्यार्थ्यांच्या प्रगतीचे नियमितपणे आणि विविध प्रकारे मूल्यमापन करणे.
- उदाहरणार्थ, गृहपाठ, प्रकल्प, आणि प्रात्यक्षिके यांचा समावेश करणे.
हे काही बदल आहेत जे अध्यापनात केले जाऊ शकतात. प्रत्येक विद्यार्थ्याची गरज वेगळी असल्यामुळे शिक्षकांनी आपल्या वर्गातील विद्यार्थ्यांनुसार योग्य बदल करणे महत्त्वाचे आहे.
अधिक माहितीसाठी काही उपयुक्त संकेतस्थळे:
या संकेतस्थळांवर तुम्हाला शिक्षण पद्धती आणि अध्यापनातील बदलांविषयी अधिक माहिती मिळू शकेल.
मुले शिकत असताना अध्यापनात बदल केल्यास चांगले परिणाम मिळू शकतात. काही महत्त्वाचे बदल खालीलप्रमाणे:
- खेळ आणि ॲक्टिव्हिटी (Activity) आधारित शिक्षण: मुलांना खेळायला आवडते, त्यामुळे खेळांच्या माध्यमातून शिकवणे अधिक प्रभावी ठरते.
- उदाहरण: गणित शिकवण्यासाठी विविध खेळणी वापरणे किंवा विज्ञान शिकवण्यासाठी प्रयोग करणे.
- प्रत्येक विद्यार्थ्याला समजून घेणे: प्रत्येक विद्यार्थ्याची शिकण्याची पद्धत वेगळी असते, त्यामुळे त्यांना वैयक्तिक मार्गदर्शन करणे महत्त्वाचे आहे.
- उदाहरण: काही विद्यार्थ्यांना दृश्यात्मक (Visual) पद्धतीने लवकर समजते, तर काहींना ऐकून (Auditory).
- शैक्षणिक ॲप्स (Apps) आणि वेबसाईट (Website): आजकाल अनेक शैक्षणिक ॲप्स आणि वेबसाईट उपलब्ध आहेत, ज्यांच्या मदतीने मुले अधिक चांगल्या प्रकारे शिकू शकतात. शैक्षणिक ॲप्स (उदाहरण)
- उदाहरण: Khan Academy, BYJU'S यांसारख्या ॲप्सचा वापर करणे.
- Grट-चर्चा: विद्यार्थ्यांना गटांमध्ये काम करायला देऊन त्यांना एकमेकांकडून शिकण्याची संधी देणे.
- प्रकल्प: विद्यार्थ्यांना छोटेखानी प्रकल्प देऊन त्यांना स्वतःहून माहिती शोधायला आणि शिकायला प्रवृत्त करणे.
- शिक्षकांनी प्रेमळ आणि বন্ধুত্বপূর্ণ असणे: शिक्षकांनी मुलांशीFriendly राहून त्यांना प्रश्न विचारायला प्रोत्साहित करणे.
- चुका सुधारण्याची संधी: मुलांना त्यांच्या चुकांमधून शिकायला मदत करणे आणि त्यांना पुन्हा प्रयत्न करण्यासाठी प्रोत्साहित करणे.
हे काही बदल आहेत ज्यांच्या मदतीने तुम्ही तुमच्या अध्यापनात सुधारणा करू शकता आणि मुलांना अधिक प्रभावीपणे शिकवू शकता.
मुलं शिकत असताना अध्यापनात चांगले परिणाम दिसण्यासाठी काही बदल करणे आवश्यक आहे. काही महत्त्वाचे बदल खालीलप्रमाणे:
1. शिकण्याच्या पद्धतीत विविधता:
-
विविध शैक्षणिक साहित्य: मुलांना विविध प्रकारचे शैक्षणिक साहित्य जसे की चित्रे, व्हिडिओ, खेळणी, आणि मॉडेल वापरून शिकवा.
-
कृती आधारित शिक्षण: मुलांना प्रत्यक्ष कृतीतून शिकायला प्रोत्साहित करा. उदाहरणार्थ, विज्ञानाचे प्रयोग करणे किंवा गणितीय समस्या सोडवण्यासाठी वस्तू वापरणे.
-
खेळ आणि गाणी: खेळांच्या माध्यमातून आणि गाण्यांच्या साहाय्याने शिकवणे अधिक मजेदार आणि प्रभावी ठरते.
2. विद्यार्थ्यांवर लक्ष केंद्रित करणे:
-
वैयक्तिक मार्गदर्शन: प्रत्येक विद्यार्थ्यालाIndividual मार्गदर्शन द्या आणि त्यांच्या अडचणी समजून घ्या.
-
प्रोत्साहन: मुलांना त्यांच्या चांगल्या कामाबद्दल प्रोत्साहन द्या आणि त्यांच्या प्रयत्नांची प्रशंसा करा.
-
सकारात्मक वातावरण: वर्गात सकारात्मक आणि मैत्रीपूर्ण वातावरण तयार करा, ज्यामुळे मुलांना शिकायला आनंद येईल.
3. तंत्रज्ञानाचा वापर:
-
शैक्षणिक ॲप्स आणि वेबसाइट्स: मुलांना शिकण्यासाठी विविध शैक्षणिक ॲप्स आणि वेबसाइट्सचा वापर करण्यास सांगा.
-
व्हिडिओ आणिinteractive presentations: विषयांना अधिक स्पष्ट करण्यासाठी व्हिडिओ आणि interactive presentationsचा वापर करा.
4. शिक्षकांचे प्रशिक्षण:
-
नवीन शिक्षण पद्धती: शिक्षकांनी नवीन शिक्षण पद्धती आणि तंत्रज्ञान आत्मसात करण्यासाठी प्रशिक्षण घेणे आवश्यक आहे.
-
विषय ज्ञान: शिक्षकांना त्यांच्या विषयाचे सखोल ज्ञान असणे आवश्यक आहे, ज्यामुळे ते मुलांना अधिक प्रभावीपणे शिकवू शकतील.
5. पालकांचा सहभाग:
-
पालकांशी संवाद: शिक्षकांनी नियमितपणे पालकांशी संवाद साधून मुलांच्या प्रगतीबद्दल माहिती द्यावी.
-
घरी अभ्यास: पालकांनी मुलांना घरी अभ्यास करण्यासाठी मदत करावी आणि त्यांना प्रोत्साहित करावे.
हे काही बदल आहेत जे अध्यापनात सुधारणा करू शकतात आणि मुलांना अधिक प्रभावीपणे शिकण्यास मदत करू शकतात.