जैवविविधता
जैविक विविधतेच्या संदर्भात विकसित आणि विकसनशील देशांची भूमिका खालीलप्रमाणे आहे:
- जैवविविधतेचे जतन: विकसित देश त्यांच्याकडील संसाधने आणि तंत्रज्ञानाचा वापर करून जैवविविधतेचे जतन करण्यासाठी प्रयत्न करतात. राष्ट्रीय उद्याने, वन्यजीव अभयारण्ये आणि इतर संरक्षित क्षेत्रांचे व्यवस्थापन ते अधिक चांगल्या प्रकारे करू शकतात.
- संशोधन आणि विकास: विकसित देश जैवविविधतेवर आधारित संशोधन आणि विकासाला प्रोत्साहन देतात. नवीन तंत्रज्ञान आणि पद्धती विकसित करून ते जैवविविधतेच्या संरक्षणात मदत करतात.
- आर्थिक मदत: विकसित देश विकसनशील देशांना जैवविविधता जतन करण्यासाठी आर्थिक आणि तांत्रिक मदत पुरवतात.
- धोरणे आणि कायदे: विकसित देशांमध्ये जैवविविधतेचे संरक्षण करण्यासाठी कठोर कायदे आणि धोरणे असतात.
- नैसर्गिक संसाधनांवर अवलंबित्व: विकसनशील देशांतील अनेक लोक त्यांच्या जीवनासाठी नैसर्गिक संसाधनांवर अवलंबून असतात. त्यामुळे जैवविविधतेचे जतन करणे त्यांच्यासाठी महत्त्वाचे आहे.
- गरिबी आणि विकास: विकसनशील देशांमध्ये गरिबी आणि विकासाच्या दबावामुळे जैवविविधतेवर नकारात्मक परिणाम होतो.
- जतन आणि व्यवस्थापन: विकसनशील देश त्यांच्या पारंपरिक ज्ञान आणि पद्धतींचा वापर करून जैवविविधतेचे जतन करण्याचा प्रयत्न करतात.
- आंतरराष्ट्रीय सहकार्य: विकसनशील देशांना जैवविविधता जतन करण्यासाठी विकसित देशांकडून आर्थिक आणि तांत्रिक मदतीची आवश्यकता असते.
दोन्ही प्रकारच्या देशांनी एकत्र येऊन काम करणे आवश्यक आहे, कारण जैवविविधता ही जागतिक समस्या आहे आणि तिच्या संरक्षणासाठी सर्वांचे योगदान आवश्यक आहे.
जैवविविधतेला असणारे धोके:
- आवास ऱ्हास (Habitat Loss):
जंगलतोड, शहरीकरण आणि शेतीमुळे नैसर्गिक अधिवास नष्ट होत आहेत. यामुळे वन्य जीवांना त्यांच्या नैसर्गिक घरातून विस्थापित व्हावे लागते.
- अतिexploitation (Overexploitation):
अतिexploitation म्हणजे नैसर्गिक संसाधनांचा गरजेपेक्षा जास्त वापर करणे. उदा. मासेमारी, शिकार, आणि वन उत्पादने.
- प्रदूषण (Pollution):
रासायनिक आणि कचरा प्रदूषणामुळे जमीन, पाणी आणि हवा दूषित होते, ज्यामुळे जीवनावर नकारात्मक परिणाम होतो.
- हवामान बदल (Climate Change):
तापमान वाढ आणि अनियमित हवामानामुळे अनेक प्रजाती त्यांच्या अधिवासातून विस्थापित होत आहेत, काहींच्या जीवनावर गंभीर परिणाम होत आहे.
- आक्रमक प्रजाती (Invasive Species):
बाह्य प्रजातींच्या आगमनामुळे स्थानिक प्रजाती धोक्यात येतात आणि परिसंस्थेचे संतुलन बिघडते.
जैवविविधता ऱ्हासाचे परिणाम:
- परिसंस्थेचे असंतुलन (Ecosystem Imbalance):
एखाद्या प्रजातीचे नुकसान झाल्यास, अन्नसाखळी आणि संपूर्ण परिसंस्थेचे संतुलन बिघडते.
- आर्थिक नुकसान (Economic Losses):
जैवविविधतेच्या ऱ्हासामुळे शेती, पर्यटन आणि मत्स्यव्यवसाय यांसारख्या उद्योगांवर नकारात्मक परिणाम होतो.
- नैसर्गिक आपत्तीत वाढ (Increased Natural Disasters):
जंगलतोड आणि Wetlands (दलदल) नष्ट झाल्यामुळे पूर आणि दुष्काळ यांसारख्या नैसर्गिक आपत्त्यांचा धोका वाढतो.
- मानवी आरोग्यावर परिणाम (Impact on Human Health):
जैवविविधतेच्या ऱ्हासामुळे नवीन रोग आणि साथी पसरण्याचा धोका वाढतो, तसेच औषधी वनस्पतींच्या कमतरतेमुळे आरोग्य सेवांवर परिणाम होतो.
- सांस्कृतिक आणि सामाजिक परिणाम (Cultural and Social Impacts):
जैवविविधतेचे नुकसान झाल्यास स्थानिक समुदायांची जीवनशैली, परंपरा आणि संस्कृती धोक्यात येते.
-
पवित्र स्थळे आणि वने: अनेक संस्कृतींमध्ये विशिष्ट जागा, वने पवित्र मानली जातात. या जागांवर धार्मिक श्रद्धा असल्याने त्यांचे संरक्षण केले जाते. तेथे वृक्षतोड, शिकार करण्यास मनाई असते, ज्यामुळे नैसर्गिक अधिवास सुरक्षित राहतात.
Convention on Biological Diversity (CBD) नुसार, स्थानिक आणि पारंपरिक समुदाय जैविक विविधतेचे जतन करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावतात.
- प्राण्यांबद्दल आदर: काही धर्मांमध्ये विशिष्ट प्राणी पूजनीय मानले जातात. उदाहरणार्थ, भारतात गायीला पवित्र मानले जाते. त्यामुळे लोक त्यांची हत्या करत नाहीत आणि त्यांचे संरक्षण करतात.
- वनस्पतींचे महत्त्व: अनेक संस्कृतींमध्ये विशिष्ट झाडे आणि वनस्पती धार्मिक विधींमध्ये वापरल्या जातात. तुळस, पिंपळ यांसारख्या झाडांना धार्मिक महत्त्व असल्यामुळे त्यांचे जतन केले जाते.
- नैसर्गिक संसाधनांचा आदर: पारंपरिक ज्ञान आणि पद्धतींमध्ये नैसर्गिक संसाधनांचा आदर करणे शिकवले जाते. त्यामुळे नैसर्गिक साधनसंपत्तीचा वापर जपून केला जातो आणि ती टिकून राहण्यास मदत होते.
- सण आणि उत्सव: निसर्गाशी संबंधित अनेक सण आणि उत्सव साजरे केले जातात. उदाहरणार्थ, होळीमध्ये वृक्षांची पूजा करणे किंवा मकर संक्रांतीला पिकांची पूजा करणे. यामुळे लोकांमध्ये निसर्गाबद्दल जागरूकता वाढते.
- कायदे आणि नियम: काही पारंपरिक समुदायांमध्ये जैविक विविधता टिकवण्यासाठी विशिष्ट कायदे आणि नियम बनवलेले असतात. त्यांचे पालन करणे बंधनकारक असते, ज्यामुळे नैसर्गिक संसाधनांचे संरक्षण होते.
थोडक्यात, धार्मिक आणि सांस्कृतिक श्रद्धांमुळे जैविक विविधतेचे संरक्षण करण्यास मदत होते.
जैविक विविधतेची गरज
जैविक विविधता म्हणजे पृथ्वीवरील सजीव सृष्टीतील विविधता. यात प्राणी, वनस्पती, सूक्ष्मजंतू आणि परिसंस्थेचा समावेश होतो. ही विविधता अनेक कारणांनी आवश्यक आहे:
- पर्यावरणाचे संतुलन: प्रत्येक सजीव परिसंस्थेचा एक महत्त्वाचा भाग असतो. एका प्रजातीतील बदलामुळे संपूर्ण परिसंस्थेवर परिणाम होतो. जैविक विविधता पर्यावरणाचे संतुलन राखण्यास मदत करते.
- आर्थिक महत्त्व: अनेक उद्योगांसाठी जैविक विविधता आवश्यक आहे. कृषी, औषधनिर्माण, पर्यटन अशा क्षेत्रांमध्ये जैविक विविधतेचा उपयोग होतो.
- अन्न सुरक्षा: विविध प्रकारच्या वनस्पती आणि प्राणी अन्नाचे स्रोत आहेत. जैविक विविधता आपल्याला विविध प्रकारच्या अन्नाची उपलब्धता करून देते.
- नैसर्गिक सेवा: जैविक विविधता नैसर्गिक सेवा पुरवते, जसे की पाणी शुद्ध करणे, हवा शुद्ध करणे आणि मातीची सुपीकता टिकवणे.
- सामाजिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व: जैविक विविधता अनेक संस्कृती आणि परंपरांचा भाग आहे.
जैविक विविधतेचे धोके
आजकाल, मानवी हस्तक्षेपामुळे जैविक विविधतेला धोका निर्माण झाला आहे. प्रदूषण, वनोंमुल्यन आणि हवामान बदल यांसारख्या कारणांमुळे अनेक प्रजाती नष्ट होण्याच्या मार्गावर आहेत.
जैविक विविधता टिकवण्यासाठी उपाय
जैविक विविधता टिकवण्यासाठी आपण अनेक उपाय करू शकतो:
- वनांचे संरक्षण: वनांचे संरक्षण करणे आणि नवीन वने तयार करणे.
- प्रदूषण कमी करणे: प्रदूषण कमी करण्यासाठी उपाययोजना करणे.
- नैसर्गिक संसाधनांचा योग्य वापर: नैसर्गिक संसाधनांचा वापर जपून करणे.
- जागरूकता वाढवणे: जैविक विविधतेच्या महत्त्वाविषयी लोकांमध्ये जागरूकता वाढवणे.
जैविक विविधता आपल्या जीवनासाठी अत्यंत आवश्यक आहे. तिचे संरक्षण करणे हे आपले कर्तव्य आहे.