उद्दिष्टे
शारीरिक शिक्षणाची संकल्पना, ध्येय व उद्दिष्टे
शारीरिक शिक्षणाची संकल्पना (Concept of Physical Education):
शारीरिक शिक्षण ही केवळ व्यायाम किंवा खेळांपुरती मर्यादित नसून, ती एक व्यापक शैक्षणिक प्रक्रिया आहे. यामध्ये शारीरिक क्रियाकलापांच्या माध्यमातून व्यक्तीचा सर्वांगीण विकास साधला जातो. यात शारीरिक, मानसिक, भावनिक आणि सामाजिक पैलूंचा समावेश होतो. शारीरिक शिक्षणामुळे व्यक्तीला आरोग्यपूर्ण जीवन जगण्यासाठी आवश्यक कौशल्ये, ज्ञान आणि सवयी आत्मसात करण्यास मदत होते. याचा मूळ उद्देश निरोगी शरीर आणि निरोगी मनाचा विकास करणे हा आहे, ज्यामुळे व्यक्ती जीवनातील आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी सक्षम बनते.
हे शिक्षण व्यक्तीला शारीरिकदृष्ट्या सुदृढ बनवण्यासोबतच, नैतिक मूल्ये, सामाजिक कौशल्ये, शिस्त आणि नेतृत्वगुण विकसित करण्यासही साहाय्य करते.
शारीरिक शिक्षणाचे ध्येय (Goals of Physical Education):
शारीरिक शिक्षणाचे मुख्य ध्येय हे व्यक्तीचा सर्वांगीण आणि संतुलित विकास करणे हे आहे, जेणेकरून ती आरोग्यपूर्ण, सक्रिय आणि जबाबदार नागरिक बनू शकेल. यामध्ये खालील बाबींचा समावेश होतो:
- शारीरिक, मानसिक, भावनिक आणि सामाजिकदृष्ट्या व्यक्तीचा सर्वांगीण विकास घडवणे.
- व्यक्तीला आजीवन सक्रिय राहण्यासाठी आवश्यक असलेली कौशल्ये, ज्ञान आणि प्रेरणा प्रदान करणे.
- आरोग्य आणि सुदृढतेची संकल्पना रुजवून निरोगी जीवनशैली स्वीकारण्यास प्रोत्साहन देणे.
- खेळ आणि शारीरिक क्रियाकलापांच्या माध्यमातून सकारात्मक मूल्ये, नैतिकता आणि सामाजिक जबाबदारीची भावना विकसित करणे.
शारीरिक शिक्षणाची उद्दिष्टे (Objectives of Physical Education):
शारीरिक शिक्षणाची उद्दिष्टे ही ध्येय साध्य करण्यासाठीचे विशिष्ट आणि मोजता येण्याजोगे टप्पे आहेत. ती पुढीलप्रमाणे आहेत:
१. शारीरिक विकास (Physical Development):
- मांसपेशी आणि हाडांची योग्य वाढ व विकास साधणे.
- हृदय व श्वसनसंस्थेची कार्यक्षमता वाढवून शारीरिक सुदृढता (उदा. ताकद, लवचिकता, सहनशीलता, वेग) वाढवणे.
- शरीराची योग्य मुद्रा (posture) आणि समतोल राखण्यास शिकवणे.
- रोगप्रतिकारशक्ती वाढवून रोगांपासून बचाव करण्यास मदत करणे.
- शारीरिक हालचालींचे योग्य ज्ञान आणि कौशल्ये विकसित करणे.
२. मानसिक विकास (Mental Development):
- एकाग्रता, स्मरणशक्ती आणि अवधान (attention) सुधारणे.
- समस्या सोडवण्याची क्षमता (problem-solving) आणि निर्णयक्षमता (decision-making) विकसित करणे.
- खेळाचे नियम, रणनीती आणि तंत्रज्ञान समजून घेण्याची क्षमता वाढवणे.
- ताणतणावाचे व्यवस्थापन करण्यास शिकवणे.
- आत्मविश्वास आणि सकारात्मक दृष्टिकोन वाढवणे.
३. भावनिक विकास (Emotional Development):
- विजय आणि पराभव स्वीकारण्याची वृत्ती (sportsmanship) विकसित करणे.
- संताप, भीती, आनंद यांसारख्या भावनांवर नियंत्रण मिळवण्यास शिकवणे.
- आत्मविश्वास, आत्मसन्मान आणि आत्मनिर्भरता वाढवणे.
- धैर्य, चिकाटी आणि दृढनिश्चय या गुणांची वाढ करणे.
- स्पर्धात्मक भावना सकारात्मक पद्धतीने हाताळणे.
४. सामाजिक विकास (Social Development):
- सामूहिक कार्य (teamwork), सहकार्य आणि परस्परावलंबनाचे महत्त्व शिकवणे.
- नेतृत्वगुण आणि अनुयायी गुण विकसित करणे.
- सामाजिक नियम, शिस्त आणि इतरांबद्दल आदर बाळगण्यास शिकवणे.
- खेळाडूवृत्ती (sportsmanship) आणि प्रामाणिकपणाची भावना वाढवणे.
- संवाद कौशल्ये (communication skills) आणि सामाजिक संवाद सुधारणे.
५. चारित्र्य विकास (Character Development):
- शिस्त आणि नियमांचे पालन करण्याची सवय लावणे.
- नैतिकता, प्रामाणिकपणा आणि सचोटीचे महत्त्व रुजवणे.
- जबाबदारीची जाणीव आणि कर्तव्यनिष्ठा विकसित करणे.
- स्वयं-नियंत्रण (self-control) आणि स्वयं-शिस्त (self-discipline) वाढवणे.
थोडक्यात, शारीरिक शिक्षण हे व्यक्तीला केवळ शारीरिकदृष्ट्या सक्षम बनवत नाही, तर ते त्याला एक परिपूर्ण आणि जबाबदार नागरिक बनवण्यासाठी आवश्यक असलेल्या सर्व पैलूंमध्ये विकसित करते.
संदर्भ:
सत्याग्रहाचे अंतिम उद्दिष्ट अन्याय दूर करणे आणि सत्य व न्यायावर आधारित समाज निर्माण करणे आहे.
सत्याग्रहाची काही प्रमुख उद्दिष्ट्ये:
- अहिंसक प्रतिकार: कोणत्याही प्रकारची हिंसा न करता अन्यायाचा प्रतिकार करणे.
- सत्य आणि न्याय: सत्य आणि न्यायाच्या बाजूने उभे राहणे.
- सामंजस्य: विरोधकांशी संवाद साधून त्यांच्यात समजूतदारपणा निर्माण करणे.
- आत्मशुद्धी: आपल्या दोषांवर आणि चुकांवर लक्ष केंद्रित करून स्वतःला सुधारणे.
- सामाजिक आणि राजकीय बदल: समाजात आणि राजकारणात सकारात्मक बदल घडवून आणणे.
सत्याग्रहाच्या माध्यमातून महात्मा गांधींनी भारताला स्वातंत्र्य मिळवून दिले.
अधिक माहितीसाठी, आपण हे पाहू शकता:
स्मार्ट ऑब्जेक्टिव्ह (SMART Objectives) म्हणजे ध्येय निश्चित करण्याची एक पद्धत आहे. ह्या पद्धतीत ध्येय/उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी ते अधिक स्पष्ट, मोजता येण्याजोगे, साध्य करण्यासारखे, संबंधित आणि वेळेवर पूर्ण होणारे असावे लागते.
स्मार्ट (SMART) शब्दाचा अर्थ खालीलप्रमाणे:
- S - विशिष्ट (Specific): ध्येय विशिष्ट आणि स्पष्ट असावे.
- M - मोजता येण्याजोगे (Measurable): ध्येय किती पूर्ण झाले हे मोजता यायला हवे.
- A - साध्य करण्यायोग्य (Achievable): ध्येय साध्य करण्यासारखे असावे.
- R - संबंधित (Relevant): ध्येय आपल्या कामाशी जुळणारे असावे.
- T - वेळेवर पूर्ण होणारे (Time-bound): ध्येय पूर्ण करण्यासाठी वेळेची मर्यादा असावी.
उदाहरणार्थ: 'माझी विक्री वाढवणे' हे ध्येय स्मार्ट ध्येय नाही. त्याऐवजी 'येत्या तीन महिन्यांत विक्री १०% ने वाढवणे' हे स्मार्ट ध्येय आहे, कारण ते विशिष्ट, मोजता येण्याजोगे, साध्य करण्यासारखे, संबंधित आणि वेळेवर पूर्ण होणारे आहे.
केआरए म्हणजे 'की रिझल्ट एरिया'. हे असे क्षेत्र आहे जेथे एखाद्या व्यक्तीने किंवा संस्थेने उत्कृष्ट कामगिरी करणे आवश्यक आहे. हे उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी महत्त्वाचे निर्देशक आहेत. केआरए हे ध्येय केंद्रित आणि मोजण्यायोग्य असतात.
- परिभाषा: केआरए हे विशिष्ट उद्दिष्ट्ये आहेत जी कर्मचाऱ्यांच्या कामाचे मूल्यांकन करण्यासाठी वापरली जातात.
- महत्व:
- performance सुधारण्यास मदत करतात.
- ध्येय साध्य करण्यासाठी मार्गदर्शन करतात.
- जबाबदारी निश्चित करतात.
- उदाहरण: एका मार्केटिंग टीमसाठी, 'नवीन ग्राहक मिळवणे' हा एक केआरए असू शकतो.
केआरए (KRA) हे कंपनीच्या ध्येयांनुसार निश्चित केले जातात आणि ते कर्मचाऱ्यांच्या कामाचे मूल्यांकन करण्यासाठी महत्त्वाचे साधन आहे.