फ्रेंच राज्यक्रांती

फ्रेंच राज्यक्रांतीवर टिपा (टीप्स)

फ्रेंच राज्यक्रांती (1789-1799) ही युरोपच्या इतिहासातील एक महत्त्वपूर्ण घटना होती, ज्याने फ्रान्सच्या सामाजिक, राजकीय आणि आर्थिक रचनेत आमूलाग्र बदल घडवले. या क्रांतीने केवळ फ्रान्सच नव्हे, तर संपूर्ण जगावर दूरगामी परिणाम केले.

• वेळ आणि कालावधी: फ्रेंच राज्यक्रांती 1789 मध्ये सुरू झाली आणि 1799 मध्ये नेपोलियन बोनापार्टच्या सत्ताग्रहणाने ती संपली.

क्रांतीची प्रमुख कारणे:

• सामाजिक असमानता: फ्रेंच समाज तीन 'इस्टेट'मध्ये विभागलेला होता.
  • पहिले इस्टेट (पाद्री वर्ग) आणि दुसरे इस्टेट (उमराव वर्ग) यांना अनेक विशेषाधिकार होते आणि ते कर भरत नव्हते.
  • तिसरे इस्टेट (सामान्य जनता - शेतकरी, कारागीर, व्यापारी) हे सर्वाधिक कर भरत होते आणि त्यांना कोणतेही अधिकार नव्हते. यामुळे प्रचंड असंतोष होता.
• आर्थिक संकट:
  • युद्धांमुळे (विशेषतः अमेरिकन स्वातंत्र्ययुद्धात फ्रान्सने दिलेला पाठिंबा) फ्रान्सवर कर्जाचा मोठा बोजा होता.
  • राजघराण्याचा (राजा लुई सोळावा आणि राणी मेरी अँटोईनेट) उधळपट्टीचा खर्च आणि वाढती महागाई यामुळे सर्वसामान्य जनता त्रस्त होती.
  • अन्नधान्याची कमतरता, विशेषतः ब्रेडची किंमत वाढल्याने गरिबांचे हाल झाले.
• निरंकुश राजेशाही: राजा लुई सोळावा हा निरंकुश शासक होता, जो प्रजेच्या समस्यांकडे दुर्लक्ष करत होता.
• ज्ञानोदय (Enlightenment) विचार: जॉन लॉक, रूसो, वॉल्तेअर आणि मॉन्टेस्क्यू यांसारख्या विचारवंतांनी मांडलेले स्वातंत्र्य, समानता आणि बंधुत्वाचे विचार, तसेच सार्वभौमत्वाची संकल्पना जनतेमध्ये लोकप्रिय झाली. या विचारांनी लोकांना राजेशाही आणि सामाजिक विषमतेविरोधात आवाज उठवण्यासाठी प्रेरित केले.

महत्त्वाच्या घटना:

• एस्टेट्स जनरलची बैठक (1789): आर्थिक संकट हाताळण्यासाठी राजाने 175 वर्षांनंतर एस्टेट्स जनरलची बैठक बोलावली. मात्र, मतदान पद्धतीवरून मतभेद झाल्याने तिसऱ्या इस्टेटने स्वतःला 'नॅशनल असेंब्ली' घोषित केले.
• टेनिस कोर्ट शपथ (Tennis Court Oath): 20 जून 1789 रोजी नॅशनल असेंब्लीच्या सदस्यांनी फ्रान्ससाठी नवीन संविधान तयार होईपर्यंत एकत्र राहण्याची शपथ घेतली.
• बॅस्टिलचा पाडाव (14 जुलै 1789): पॅरिसमधील लोकांनी बॅस्टिल किल्ल्यावर हल्ला करून तो ताब्यात घेतला. ही घटना क्रांतीचे प्रतीक बनली आणि 14 जुलै हा फ्रान्सचा राष्ट्रीय दिवस मानला जातो.
• मानवाधिकार घोषणा (Declaration of the Rights of Man and of the Citizen): 26 ऑगस्ट 1789 रोजी ही घोषणा स्वीकारण्यात आली, ज्यात स्वातंत्र्य, समानता आणि मालमत्तेचा अधिकार यांसारख्या मूलभूत मानवी हक्कांवर जोर देण्यात आला.
• राजघराण्याचा पाडाव आणि प्रजासत्ताकाची घोषणा: 1792 मध्ये राजेशाही संपुष्टात आली आणि फ्रान्सला प्रजासत्ताक घोषित करण्यात आले.
• राजा लुई सोळावा आणि मेरी अँटोईनेट यांना फाशी: 1793 मध्ये राजा आणि राणीला देशद्रोहाच्या आरोपाखाली गिलोटिनवर (फाशी देण्याचे यंत्र) चढवण्यात आले.
• दहशतीचा काळ (Reign of Terror, 1793-1794): मॅक्सिमिलियन रॉबेस्पियरच्या नेतृत्वाखालील जॅकोबिन क्लबने क्रांतीच्या शत्रूंना संपवण्यासाठी कठोर उपाययोजना केल्या, ज्यात हजारो लोकांना गिलोटिनवर फाशी देण्यात आली. अखेरीस रॉबेस्पियरलाही फाशी देण्यात आली.
• नेपोलियनचा उदय (1799): राजकीय अस्थिरतेचा फायदा घेऊन नेपोलियन बोनापार्टने सत्ता हाती घेतली आणि क्रांतीचा अंत झाला, पण तिचे विचार कायम राहिले.

क्रांतीचे परिणाम:

• फ्रान्समध्ये सामंतशाहीचा (Feudalism) आणि राजेशाहीचा अंत झाला.
• स्वातंत्र्य, समानता आणि बंधुत्व ही मूल्ये जगभरात पसरली.
• राष्ट्रीयत्वाच्या (Nationalism) भावनेला प्रोत्साहन मिळाले.
• लोकशाही आणि प्रजासत्ताकाच्या संकल्पनांना बळकटी मिळाली.
• फ्रान्समध्ये सामाजिक आणि आर्थिक सुधारणा झाल्या.