सामाजिक विकास
सामाजिक विकास म्हणजे काय:
सामाजिक विकास म्हणजे समाजात सकारात्मक बदल घडवून आणणे, ज्यामुळे लोकांचे जीवनमान सुधारते. यात अनेक गोष्टींचा समावेश होतो, जसे की:
- शिक्षण
- आरोग्य
- रोजगार
- समानता
- सामाजिक न्याय
थोडक्यात, सामाजिक विकास म्हणजे असा विकास जो समाजातील प्रत्येक व्यक्तीलाProgress and improve their quality of lifeसमान संधी देतो आणि त्यांचे जीवनमान उंचावतो.
सामाजिक विकासाचे टप्पे:
सामाजिक विकासाचे नेमके टप्पे सांगणे कठीण आहे, कारण ते प्रत्येक समाजाच्या परिस्थितीनुसार बदलू शकतात. तरीही, काही महत्त्वाचे टप्पे खालीलप्रमाणे:
- अन्न आणि निवारा: हा पहिला टप्पा आहे. यात लोकांच्या मूलभूत गरजा पूर्ण करणे आवश्यक आहे.
- सुरक्षितता: समाजात शांतता आणि सुव्यवस्था असणे आवश्यक आहे, ज्यामुळे लोक सुरक्षित राहू शकतील.
- शिक्षण आणि आरोग्य: लोकांना चांगले शिक्षण आणि आरोग्य सेवा मिळणे आवश्यक आहे, जेणेकरून ते अधिक सक्षम बनू शकतील.
- रोजगार: लोकांना काम मिळणे आवश्यक आहे, ज्यामुळे ते स्वतःच्या पायावर उभे राहू शकतील.
- समानता आणि सामाजिक न्याय: समाजात कोणताही भेदभाव नसावा आणि सर्वांना समान संधी मिळायला हव्यात.
- सहभाग: लोकांना सामाजिक आणि राजकीय प्रक्रियेत सहभागी होण्याची संधी मिळायला हवी.
हे टप्पे एकापाठोपाठ एक येतात आणि एकमेकांवर अवलंबून असतात. जेव्हा समाज या टप्प्यांवर प्रगती करतो, तेव्हा तो अधिक विकसित होतो.
प्राथमिक सामाजिकरण म्हणजे एखाद्या व्यक्तीच्या जीवनातील सुरुवातीच्या काळात होणारे सामाजिक शिक्षण. हे शिक्षण सहसा कुटुंब आणि जवळच्या लोकांकडून मिळते. या प्रक्रियेतून व्यक्ती समाजाचे नियम, मूल्ये आणि अपेक्षा शिकते.
उदाहरण:
- भाषा शिकणे: लहान मुल आपल्या कुटुंबातील सदस्यांकडून भाषा शिकते. उदाहरणार्थ, मराठी कुटुंबातील मुल 'आई', 'बाबा', 'पाणी' असे शब्द बोलायला शिकते.
- चांगल्या सवयी शिकणे: कुटुंबातील सदस्य मुलांना चांगल्या सवयी शिकवतात, जसे की जेवणानंतर हात धुणे, मोठ्यांचा आदर करणे आणि सत्य बोलणे.
- संस्कृती आणि परंपरा शिकणे: मुले आपल्या कुटुंबाच्या धार्मिक आणि सांस्कृतिक परंपरांमध्ये सहभागी होतात. उदाहरणार्थ, दिवाळीत दिवे लावणे किंवा गणपतीच्या दिवसात पूजा करणे.
- लिंग आधारित भूमिका शिकणे: समाजात मुलगा आणि मुलगी यांच्यासाठी काही विशिष्ट भूमिका असतात. प्राथमिक सामाजिकरणामुळे मुले या भूमिकांविषयी शिकतात.
प्राथमिक सामाजिकरणामुळे व्यक्ती समाजात वावरण्यास आणि सामाजिक संबंध जोडण्यास सक्षम होते.
मानव समूहांनी एकत्र राहण्यास सुरुवात केल्यावर अनेक फायदे झाले, त्यापैकी काही महत्त्वाचे फायदे खालीलप्रमाणे:
1. सुरक्षा (Security):
- शिकारी आणि वन्य प्राण्यांपासून संरक्षण: एकत्रित राहिल्याने मानव एकमेकांना वन्य प्राण्यांपासून आणि इतर धोक्यांपासून वाचवू शकले.
- सामूहिक संरक्षण: मोठ्या समूहांमुळे स्वतःचा बचाव करणे सोपे झाले.
2. श्रम विभागणी (Division of Labor):
- कार्यांचे विभाजन: मानवी समूहांमध्ये कामे विभाजित झाल्याने प्रत्येक व्यक्ती विशिष्ट कामात अधिक कुशल बनली.
- उत्पादकता वाढ: श्रम विभागणीमुळे एकूण उत्पादकता वाढली, कारण प्रत्येक व्यक्ती आपल्या कौशल्यानुसार काम करत होती.
3. ज्ञान आणि कौशल्ये (Knowledge and Skills):
- ज्ञानाची देवाणघेवाण: समूहांमध्ये ज्ञान आणि अनुभव एकमेकांना सांगण्याची संधी मिळाली, ज्यामुळे नवीन पिढीला सहजपणे शिकता आले.
- कौशल्यांचा विकास: विशिष्ट कामांमध्ये प्रावीण्य मिळवल्याने नवनवीन कौशल्ये विकसित झाली.
4. सामाजिक विकास (Social Development):
- सहकार्य आणि समन्वय: मानवांमध्ये सहकार्याची भावना वाढली आणि सामाजिक संबंध सुधारले.
- संस्कृती आणि परंपरा: एकत्रित राहिल्याने विशिष्ट चालीरीती, परंपरा आणि संस्कृती विकसित झाली.
5. संसाधनांची उपलब्धता (Availability of Resources):
- संसाधनांचा सामायिक वापर: समूहांनी नैसर्गिक संसाधनांचा वापर अधिक कार्यक्षमतेने केला.
- अन्न आणि पाणी: शिकार करून किंवा इतर मार्गांनी मिळवलेले अन्न समूहांमध्ये वाटून घेतले जाई, ज्यामुळे अन्नाची उपलब्धता वाढली.
समाजकारणाची प्रथम अवस्था म्हणजे सामाजिक समस्यांची जाणीव होणे.
जेव्हा एखाद्या व्यक्तीला किंवा समूहाला समाजातील समस्या दिसतात, तेव्हा त्या समस्यांवर विचार करण्याची आणि त्या सोडवण्याची प्रेरणा मिळते. ही जाणीव झाल्यास समाजकारणाची सुरुवात होते.
उदाहरणार्थ:
- गरीबी
- अशिक्षितपणा
- भेदभाव
- पर्यावरण ऱ्हास
या समस्यांची जाणीव झाल्यावर लोक एकत्र येतात आणि त्यांच्या निवारणासाठी प्रयत्न करतात.
मानव समूहांनी एकत्र राहण्यास सुरुवात केल्याने अनेक फायदे झाले, त्यापैकी काही खालीलप्रमाणे:
-
सुरक्षितता:
समूहांमध्ये राहिल्याने जंगली प्राणी आणि इतर धोक्यांपासून सुरक्षा मिळाली. एकत्रितपणे सामना करणे सोपे झाले.
-
श्रम विभागणी:
समूहांमध्ये कामे वाटून घेता आली, जसे की शिकार करणे, अन्न गोळा करणे आणि निवारा बनवणे. यामुळे प्रत्येक व्यक्ती अधिकspecialized (विशिष्ट) काम करू शकला.
-
ज्ञान आणि कौशल्ये:
एका समूहातील लोक एकमेकांकडून नवीन गोष्टी शिकले. ज्ञान आणि कौशल्ये एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीकडे हस्तांतरित करणे सोपे झाले.
-
संसाधनांची उपलब्धता:
समूहांनीResources (संसाधने) सामायिक केली, ज्यामुळे अन्न आणि इतर आवश्यक गोष्टींची उपलब्धता वाढली.
-
सामाजिक विकास:
माणसांना एकत्र राहून संवाद साधण्याची, संबंध बनवण्याची आणि सामाजिक नियम विकसित करण्याची संधी मिळाली, ज्यामुळे मानवी समाजाचा विकास झाला.
सामाजिक संबंध आणि विकास अनेक घटकांवर अवलंबून असतो. त्यापैकी काही महत्त्वाचे घटक खालीलप्रमाणे:
-
संस्कृती (Culture):
संस्कृतीमध्ये लोकांचे आचार, विचार, मूल्ये आणि परंपरा यांचा समावेश होतो. हे घटक सामाजिक संबंधांना आणि विकासाला आकार देतात.
-
सामाजिक संस्था (Social Institutions):
कुटुंब, शिक्षण संस्था, धार्मिक संस्था आणि राजकीय संस्था सामाजिक संबंधांना मार्गदर्शन करतात. या संस्था व्यक्तींना एकत्र आणून सामाजिक विकास साधण्यास मदत करतात.
-
आर्थिक घटक (Economic Factors):
उत्पादन, वितरण आणि उपभोग यांसारख्या आर्थिक क्रियांचा सामाजिक संबंधांवर थेट परिणाम होतो. आर्थिक समानता आणि संधी सामाजिक विकासाला प्रोत्साहन देतात.
-
राजकीय घटक (Political Factors):
राजकीय धोरणे, नेतृत्व आणि प्रशासकीय प्रणाली सामाजिक संबंधांवर परिणाम करतात. सुशासन आणि लोकशाही मूल्ये सामाजिक विकासासाठी आवश्यक आहेत.
-
तंत्रज्ञान (Technology):
तंत्रज्ञानातील प्रगतीमुळे संवाद वाढतो आणि जग अधिक जवळ येते. यामुळे सामाजिक संबंध सुधारतात आणि विकासाला चालना मिळते.
-
पर्यावरण (Environment):
नैसर्गिक साधनसंपत्ती आणि पर्यावरणाची गुणवत्ता सामाजिक आणि आर्थिक विकासावर परिणाम करते. शाश्वत विकास ध्येये पर्यावरणाचे संरक्षण आणि सामाजिक विकास यांचा समन्वय साधतात.
-
शिक्षण (Education):
शिक्षणामुळे व्यक्तींमध्ये ज्ञान, कौशल्ये आणि जागरूकता वाढते. हे त्यांना चांगले नागरिक बनण्यास आणि सामाजिक विकासात योगदान देण्यास मदत करते.
-
आरोग्य (Health):
शारीरिक आणि मानसिक आरोग्य चांगले असल्यास व्यक्ती अधिक उत्पादनक्षम आणि सामाजिक कार्यात सक्रिय असतात. आरोग्य सेवा सामाजिक विकासाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे.
या घटकांव्यतिरिक्त, सामाजिक संबंध आणि विकास व्यक्तींमधील संवाद, सहकार्य आणि समजूतदारपणा यावरही अवलंबून असतो.