कृषी पर्यटन: ग्रामीण अर्थव्यवस्थेचा आधार

कृषी पर्यटन म्हणजे शेती आणि पर्यटन या दोन क्षेत्रांना एकत्र आणणे. यात पर्यटक शेताला भेट देतात, शेतीची कामे पाहतात, ग्रामीण जीवनशैली अनुभवतात आणि ताजी उत्पादने खरेदी करतात. यामुळे शेतकऱ्यांना अतिरिक्त उत्पन्न मिळतं आणि शहरांतील लोकांना निसर्गाच्या सानिध्यात विरंगुळा मिळतो.

ग्रामीण अर्थ विकासात कृषी पर्यटनाची भूमिका:

1. रोजगार निर्मिती: कृषी पर्यटनामुळे गावातच लोकांना रोजगार मिळतो. निवास, भोजन, मार्गदर्शन, आणि शेती कामांमध्ये मदत करण्यासाठी स्थानिक लोकांना संधी उपलब्ध होतात.
2. उत्पन्नाचे स्रोत: शेतकरी त्यांच्या शेती उत्पादनांची थेट विक्री करू शकतात. मध, लोणची, मसाले, आणि इतर पारंपरिक वस्तू विकून अधिक नफा मिळवू शकतात.
3. ग्रामीण भागाचा विकास: कृषी पर्यटनामुळे रस्ते, पाणी, वीज, आणि दूरसंचार यांसारख्या पायाभूत सुविधांचा विकास होतो.
4. सांस्कृतिक जतन: कृषी पर्यटन ग्रामीण भागातील पारंपरिक कला, संस्कृती, आणि खाद्यपदार्थ जतन करण्यास मदत करते. पर्यटक स्थानिक उत्सव, सण, आणि कार्यक्रमांमध्ये सहभागी होऊन ग्राम संस्कृतीचा अनुभव घेतात.
5. पर्यावरण संरक्षण: शाश्वत शेती पद्धती आणि पर्यावरणपूरक पर्यटन वाढीस लागते. रासायनिक खतांचा वापर कमी होतो आणि नैसर्गिक शेतीला प्रोत्साहन मिळतं.

कृषी पर्यटनाचे फायदे:

• शेतकऱ्यांसाठी अतिरिक्त कमाई.
• शहरी लोकांसाठी निसर्गाच्या जवळ जाण्याची संधी.
• ग्रामीण संस्कृती आणि कला जतन.
• पर्यावरणाचे रक्षण.

निष्कर्ष: कृषी पर्यटन ग्रामीण अर्थव्यवस्थेसाठी एक वरदान आहे. यामुळे शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढते, गावांचा विकास होतो, आणि शहरांतील लोकांना एक नवीन अनुभव मिळतो.

पर्यटन क्षेत्र सध्या प्रचंड आहे. वृत्तपत्र प्रवाही देशाची उत्पन्न मर्यादा, विविधांबद्दल, जागांबद्दल आणि माणसाला समोर असलेली उत्सुकता आणि धकाधकी जीवनाची गरज म्हणून लोकांचा पर्यटन प्रसार ओढवला आहे. याचा अर्थ कृषी पर्यटन लोकांचा रस वाढतो आहे. ज्यात आपुलकीचे खूप सारे आहेत.

शेतकरी1एका संकल्पनेने हल्ली व्यवसाय म्हणून जम धरलाय, त्याला 'एक्सपिरिअन्स टुरिझम' म्हणजे 'अनुभवात्मक पर्यटन' म्हणतात. जागी फक्त येण्यापेक्षा तिकडचे जीवन, वास्तविक अनुभवण्याकडे वारांचा ओढा आहे. माणूस हा खेटेतून शहर प्रवास करत आहे. आज शक्ती कमावणारा गटच जन्माला असला तरी आपले आजबा, खापरपणजोबा कसे जगणे हे त्याला अनुभव सांगायचे. ज्यांना गाव नाही त्यांना गावातील जीवन भेटे. यातूनच कृषी पर्यटनाची क्रेज निर्माण झाली आहे. ती ओसरणार नाही. आपण कृषी व्यावसायिक पर्यटन म्हणून काय देऊ शकतो हे अनुभवांचं ओघ कसं असेल हे प्रश्न आहे. असा हा अत्यंत सुंदर आणि प्रश्नात्मक व्यवसाय-कृषि पर्यटन!

माणूस हजारो वर्षापासून शेती करतो आणि चिखलाशी नाही त्याची जन्मांतराची. कितीही काचेच्या चकचकीत ऑफिसमध्ये कॉम्प्युटरच्या जंजाळात राहू शकतील तरीही त्याला मोकळ्या कामाचे हवेचे आणि या चिकल अपरुप तो भाग. नेमकी हीच गरज कृषी पर्यटन पूर्ण करते. पर्यटकांना गावाच्या वातावरणात सहभागी झालेल्या, त्याला शेतीच्या हिरवळीने थंड करून तीन दिवसांचा विसरता लाभा अनुभव दिला की पाहतो तो पुन्हा तुमच्याकडे आणि तुमच्या मित्रांनाही बघता येईल. तुमच्या गावाला काही इच्छा असेल तर कृषी पर्यटन तुम्हाला एक उत्तम पर्याय आहे.

आता कृषी पर्यटनासाठी काय आवश्यक आहे ते पाहू.

समानीक लक्ष्य

कनेक्शन व्यवसायाची पहिली गरज म्हणजे आपले मार्केट काय आहे ते समजणे. ते समजू शकतात. कृषी उत्सव हा किंवा अगदी परदेशातील उत्सव आहे. त्याला गावातील निर्मळ, निभ्रेळ वातावरणाचा अनुभव घ्यायचा आहे. आपले मार्केटिंग असे निवडून आले आहे. रोजच्या कामाची दगदग, लोकांना अधिक असते. अशा निभ्रेळ जगण्याची गरज त्यांच्यापेक्षा अधिक कोणाला असेल! ते तितीन दिवस त्याला कुठलीही काळजी दोन-अगदीच करू नये ही तुमची घोषणा समजा. माकड बैलडी सर, माकडवा खेळाडू खेळ, आपोआप वासुदेव, हवामान भजनं, स्थानिक खास गावाकडंच अशा खास गावरान गोष्टी भरणा करा. सुंदराला अधिकाधिक अनुभव घेता येईल. तुमच्या शेतात सर, त्यांना शौकीन देऊ, त्यांना मासे पकडू द्या, या गोष्टींचा अनुभव त्यांना द्या.

जागा

तुम्हाला शेत तयार आहे आणि त्याभोवताली पर्यटनाच्या सुविधा दिल्या आहेत. तुमकडची जागा ही शेतीसाठी पूरक आहे. साधारणत: २५ एकर जागा तुमच्याकडे- अर्थात ती स्त्री रेषेत असे नाही. तुम्हाला या जागेचा वापर शेतीसाठी नाही तर शेतीची परिस्थिती निर्माण करण्यासाठी आहे. जागा स्थान खलास वास्तविक, किंवा डोंगराळ असली तरी कल्पकतेने त्याचा वापर केला जाऊ शकतो. किंवा तुमचे स्वत:चे: शेत त्याआधीच असेल तरीही.

कृषी पर्यटन

तुम्ही जागेचे थोडे विकास करून भाशेती, थोड़े संख्याबळ विभाजन आणि फळझाडांची लागवड करू शकता. खूप शेतात ताजे कृषी उत्पादन तुम्ही स्वतःला शकाल. पाच एकर किंवा तत्सम असेल तर तुम्ही ब-यापैकी एक शेतकरी खाते करू शकता. थोड़े बक्षीस तुम्ही गोबळातले मत्स्यशेती आणि थोड़े जागत कुक्कुटपाल करू शकता. दुग्धव्य आणि शेळीपालन स्थानिक शेणाची किंवा विरेची घाण निर्माण होत आहे वारांच्या राहण्याच्या जागेपासून लांब राहत तुम्ही ते करू शकता. मात्र, शक्यतो या सर्व गोष्टींचा वापर हा तुमच्या पर्यटन वातावरणासाठी आणि फार तर पर्यटकांची गरजपूरता, अन्यथा हे जास्त होते आणि विकास व्यवसाय होईल. हे सर्व प्रकार न करता संपूर्ण जागेवर फक्त फुलशेती देखील करू शकता. पाश्चिमात्त्य देशाच्या लांब लांब पसरलेल्या झेंडूच्या किंवा गुलाबाच्या फुलांच्या बागा असतात. खूप सुंदर.

जंगलासाठी

तुमच्या जागा डोंगराळ असतील किंवा डोंगरावर असतील तर म्हटल्यापेक्षा जास्त असे जंगल पर्यटन तुम्ही करू शकता. तुम्हाला जंगलात अनुभवाचा अनुभव आहे. तुम्ही तुम्ही बंबू, खैर असे हलू वृक्ष लावा. विविध औषधी उत्पादनांची लागवड करू शकता. बांबी तीन वर्षात प्रचंड ताकद उत्पादन. तो फायदेशीर वृक्ष आहे. तुम्हाला असे वाटते की, हरीण असे प्राणी पाळता जसा जंगलासारखं वातावरण निर्माण होईल. एखाद्या ठिकाणी कृत्रिम धबधबा तयार करा. मात्र एका गोष्टीची काळजी घ्या यातून पुरुषांनाही संधी मिळणार नाही.

विशेष सावधान

हा व्यवसाय हा अत्यंत जोखमीचा व्यवसाय आहे. कारण तुमच्या महिलांची महिला आणि काळजी तुमच्यावर असते. अनेक गोष्टींची सुंदर गरज असते. कृषी पर्यटन विशेष घ्यायची काळजी म्हणजे पर्यटकांची सुरक्षितता. प्रवाशांना कधीही असुरक्षित किंवा वाटणे हा धोक्याचा आहे. गावातील माझ्या शांतता, निरागसता आणि निवांत जीवनपद्धती याचा त्यांना पुरेपूर आनंद द्या. मात्र फक्त गावातील गूढ वातावरणाची स्थिती, सांचू आणि जंगली प्राणी, भूभागी भूभाग, लोकांना सतावणार नाही याची काळजी घ्या. गावातील महिला, काही कपटी माणसे यांच्यापासून विरांची काळजी घ्या. एक उत्तम कृषी पर्यटन केंद्र बनार्थ तुमच्याकडे कौलारू घरं, बैलगाडी, धबधबा किंवा ओहोळ, झारा, तळं, शेत, नदी, विहीर, झाडी, गावरान खाद्यपदार्थ सोय इ. गोष्टी जवळ असणं अत्यंत आवश्यक आहे.

तुमच्या प्रेमावर तुमचा नफा असतो. कृषी हा पर्यटन विशेष: कोकणात अतिशय यशस्वी असा व्यवसाय आहे. फक्त फक्त चिकाटी आणि आपल्या केंद्राचे उत्तम मार्केटिंग करण्याची हातोटी गरजेची आहे आणि हे सतत कोणत्याही परिस्थितीत आणि कोण कोणत्या फरारांना आपण आकर्षति करू शकतो हे सतत शोधत राहणे आहे. तुम्ही तरुण असाल आणि तुम्हाला चार-चौघ समूह आणि समूह काही करण्याची इच्छा असेल तर कृषी पर्यटन व्यवसाय तुम्हाला साद घालत आहे.

कृषी पर्यटन टिप्स

ॲग्रो टुरिझम (Agro tourism) व्यवसाय सुरू करण्यासाठी अनेक परवानग्यांची आवश्यकता असते, त्यापैकी काही महत्त्वाच्या परवानग्या खालीलप्रमाणे:

• कंपनी नोंदणी (Company Registration):

ॲग्रो टुरिझम व्यवसाय सुरू करण्यासाठी, तुम्हाला तुमच्या कंपनीची नोंदणी करणे आवश्यक आहे. कंपनी ॲक्ट, 2013 अंतर्गत तुम्ही नोंदणी करू शकता.

नोंदणी कोठे करावी: मिनिस्ट्री ऑफ कॉर्पोरेट अफेअर्स (Ministry of Corporate Affairs) च्या वेबसाइटवर ऑनलाइन नोंदणी करता येते. www.mca.gov.in

• उद्योग आधार नोंदणी (Udyog Aadhaar Registration):

MSME (Micro, Small and Medium Enterprises) अंतर्गत उद्योग आधार नोंदणी करणे आवश्यक आहे. यामुळे सरकारकडून मिळणाऱ्या योजनांचा लाभ घेता येतो.

नोंदणी कोठे करावी: MSME च्या अधिकृत वेबसाइटवर ऑनलाइन नोंदणी करता येते. www.msme.gov.in

• GST नोंदणी (GST Registration):

जर तुमचा व्यवसाय एका विशिष्ट उलाढालीपेक्षा जास्त असेल, तर तुम्हाला GST (Goods and Services Tax) अंतर्गत नोंदणी करणे अनिवार्य आहे.

नोंदणी कोठे करावी: GST पोर्टलवर ऑनलाइन नोंदणी करता येते. www.gst.gov.in

• दुकान आणि स्थापना परवाना (Shop and Establishment License):

हा परवाना तुमच्या स्थानिक महानगरपालिका किंवा नगरपालिकेकडून मिळवावा लागतो. हा परवाना तुमच्या व्यवसायाच्या जागेसाठी आवश्यक असतो.

कोठे मिळेल: तुमच्या स्थानिक महानगरपालिका किंवा नगरपालिका कार्यालयात अर्ज करा.

• कृषी पर्यटन विकास महामंडळ (Agricultural Tourism Development Corporation):

महाराष्ट्र शासनाच्या कृषी पर्यटन विकास महामंडळाकडे नोंदणी करणे आवश्यक आहे. यामुळे तुम्हाला शासकीय योजनांचा लाभ मिळू शकतो.

नोंदणी कोठे करावी: कृषी पर्यटन विकास महामंडळाच्या वेबसाइटवर किंवा कार्यालयात संपर्क साधा.

• आरोग्य विभाग परवाना (Health Department License):

जर तुम्ही तुमच्या ॲग्रो टुरिझममध्ये खाद्यपदार्थ किंवा तत्सम सेवा पुरवत असाल, तर तुम्हाला आरोग्य विभागाकडून परवाना घेणे आवश्यक आहे.

कोठे मिळेल: तुमच्या जिल्ह्यातील आरोग्य विभागात अर्ज करा.

• प्रदूषण नियंत्रण मंडळ (Pollution Control Board):

पर्यावरणाचे रक्षण करण्यासाठी, प्रदूषण नियंत्रण मंडळाकडून ना-हरकत प्रमाणपत्र (NOC) घेणे आवश्यक आहे.

कोठे मिळेल: महाराष्ट्र प्रदूषण नियंत्रण मंडळाच्या वेबसाइटवर अर्ज करा. mpcb.gov.in

ॲग्रो टुरिझम व्यवसाय सुरू करण्यापूर्वी, तुमच्या क्षेत्रातील विशिष्ट आवश्यकता आणि नियमांनुसार अधिक माहिती मिळवणे महत्त्वाचे आहे.

जागतिक कृषी पर्यटन दिन दरवर्षी 16 मे रोजी साजरा केला जातो.

या दिनाचे उद्दिष्ट कृषी पर्यटनाला प्रोत्साहन देणे, ग्रामीण भागातील अर्थव्यवस्था सुधारणे आणि शेती व पर्यटनाच्या माध्यमातून सांस्कृतिक देवाणघेवाण वाढवणे आहे.

पुण्याजवळ कृषी पर्यटन केंद्र सुरू करण्यासाठी काही महत्वाचे मुद्दे आणि शासनाच्या कर्ज योजना: