पर्जन्य
हिमालयाच्या क्षेत्रात प्रामुख्याने हिमवर्षाव होतो.
- उंची: हिमालय पर्वतरांगा खूप उंच असल्यामुळे, उंची वाढल्याने तापमान घटते.
- तापमान: जास्त उंचीवर तापमान 0°C ( Celsius) किंवा त्यापेक्षा कमी असते. त्यामुळे पावसाच्या ऐवजी बर्फ तयार होतो.
- पश्चिमी विक्षोभ (Western Disturbances): पश्चिमी विक्षोभामुळे हिमालयात मोठ्या प्रमाणात बर्फवृष्टी होते.
म्हणून, हिमालयाच्या क्षेत्रात पाऊस बहुतांश वेळा बर्फाच्या रूपात पडतो.
स्त्रोत: भारतीय हवामान विभाग (India Meteorological Department)
सह्याद्री पर्वतावर प्रतिरोध प्रकारचा पाऊस पडतो.
प्रतिरोध पाऊस:
- जेव्हा दमट हवा असलेले वारे पर्वतासारख्या उंच भूभागाला धडकतात, तेव्हा ते वारे उंच जाण्यास भाग पडतात.
- उंचावर गेल्यावर हवा थंड होते आणि त्यातील पाण्याची वाफ घनरूप होते.
- परिणामी, पाऊस पडतो.
- सह्याद्री पर्वताच्या पश्चिम बाजूला भरपूर पाऊस पडतो, कारण तेथे अरबी समुद्रावरून येणारे वारे अडवले जातात.
हा पाऊस सह्याद्री पर्वताच्या पश्चिम उतारावर जास्त पडतो, तर पूर्वेकडील बाजूला पर्जन्यछायेचा प्रदेश तयार होतो, ज्यामुळे पाऊस कमी होतो.
भारतामध्ये 2000 मिमी पेक्षा जास्त पर्जन्याची नोंद असणारी राज्ये खालीलप्रमाणे:
- कर्नाटक: कर्नाटकच्या किनारपट्टी भागात सरासरी पर्जन्यमान 3456 मि.मी. असते.
- केरळ: केरळमध्ये सरासरी वार्षिक पर्जन्यमान 3000 मि.मी. पेक्षा जास्त असते.
- अरुणाचल प्रदेश: या राज्यात काही ठिकाणी 2000 मि.मी. पेक्षा जास्त पाऊस पडतो.
- आसाम: आसाममध्ये सरासरी वार्षिक पर्जन्यमान 2818 मि.मी. असते.
- मेघालय: येथे जगातील सर्वाधिक पाऊस पडतो. चेरापुंजी आणि मावसिनराम यांसारख्या ठिकाणी सरासरी पर्जन्यमान 11,872 मि.मी. पेक्षा जास्त असते.
- पश्चिम बंगाल: पश्चिम बंगालच्या काही भागांमध्ये 2000 मि.मी. पेक्षा जास्त पाऊस पडतो.
टीप: पर्जन्याचे प्रमाण दरवर्षी बदलू शकते.
दक्षिण भारतातील पर्जन्यछायेचा प्रदेश हा सह्याद्री पर्वताच्या पूर्वेकडील बाजूला तयार होतो.
पर्जन्यछाया प्रदेश: जेव्हा दमट हवा असलेले वारे पर्वत ओलांडून पुढे जातात, तेव्हा ते एका बाजूला भरपूर पाऊस देतात, पण पर्वताच्या दुसर्‍या बाजूला वाऱ्यातील आर्द्रता कमी झाल्यामुळे पाऊस कमी होतो. त्यामुळे त्या भागाला पर्जन्यछाया प्रदेश म्हणतात.
सह्याद्री पर्वतामुळे पश्चिम घाट ओलांडून येणारे मान्सून वारे पूर्वेकडे जाताना त्यांची आर्द्रता कमी होते, त्यामुळे पूर्वेकडील प्रदेशात पाऊस कमी होतो. परिणामी, महाराष्ट्र, कर्नाटक आणि তামিলনাড়ুच्या काही भागांमध्ये पर्जन्यछायेचा प्रदेश निर्माण होतो.
उदाहरणार्थ, महाराष्ट्रातील विदर्भ, मराठवाडा आणि पश्चिम महाराष्ट्राचा काही भाग पर्जन्यछायेच्या प्रदेशात येतो.