वर्गीकरण
सजीवांचे वर्गीकरण म्हणजे, त्यांच्यातील समान गुणधर्म आणि फरकांनुसार त्यांना वेगवेगळ्या गटांमध्ये विभागणे होय. यामुळे सजीवांचा अभ्यास करणे, त्यांच्यातील संबंध समजून घेणे आणि त्यांची ओळख पटवणे सोपे होते.
स्वीडिश निसर्गशास्त्रज्ञ कार्ल लिनिअस (Carl Linnaeus) यांना 'आधुनिक वर्गीकरण शास्त्राचे जनक' (Father of Taxonomy) मानले जाते. त्यांनी सजीवांच्या वर्गीकरणाची एक पायाभूत पद्धत विकसित केली, जी आजही वापरली जाते.
सजीवांच्या वर्गीकरणाचे मुख्य स्तर (पदानुक्रम) खालीलप्रमाणे आहेत:
- डोमेन (Domain): हा वर्गीकरणाचा सर्वात मोठा आणि व्यापक स्तर आहे. यामध्ये सजीवांचे तीन मुख्य डोमेन आहेत - आर्किया (Archaea), बॅक्टेरिया (Bacteria) आणि युकेरिया (Eukarya).
- सृष्टी (Kingdom): डोमेन नंतरचा स्तर. यामध्ये सजीवांचे मुख्य ५ किंवा ६ सृष्टींमध्ये वर्गीकरण केले जाते, उदा. प्राणीसृष्टी (Animalia), वनस्पतीसृष्टी (Plantae), कवकसृष्टी (Fungi), प्रोटिस्टा (Protista) आणि मोनेरा (Monera).
- संघ (Phylum): एकाच सृष्टीतील समान मूलभूत रचना असलेल्या सजीवांना एकत्र ठेवले जाते. उदा. प्राणीसृष्टीमध्ये 'कॉर् डेटा' (Chordata) ज्यात पाठीचा कणा असलेले प्राणी येतात.
- वर्ग (Class): एका संघातील अधिक समान गुणधर्म असलेल्या सजीवांचा गट. उदा. 'स्तनधारी' (Mammalia) हा 'कॉर् डेटा' संघातील एक वर्ग आहे.
- गण (Order): एका वर्गातील समान वैशिष्ट्ये असलेल्या सजीवांचा गट. उदा. 'प्रायमेट्स' (Primates) हा 'स्तनधारी' वर्गातील एक गण आहे, ज्यात मानव, माकडे येतात.
- कूळ (Family): एका गणातील जवळचे नातेसंबंध असलेल्या सजीवांचा समूह. उदा. 'होमिनिडी' (Hominidae) हे प्रायमेट्स गणातील एक कूळ आहे, ज्यात मानव आणि त्यांचे पूर्वज येतात.
- प्रजाती (Genus): हे सजीवांच्या वर्गीकरणातील एक महत्त्वाचा स्तर आहे, ज्यात खूप जवळचे संबंध असलेले सजीव येतात. वैज्ञानिक नावातील पहिला शब्द प्रजाती दर्शवतो. उदा. मानवाच्या वैज्ञानिक नावातील 'होमो' (Homo) ही प्रजाती आहे.
- जाती (Species): हा वर्गीकरणाचा सर्वात लहान आणि मूलभूत घटक आहे. एकाच जातीचे सजीव एकमेकांसोबत नैसर्गिकरित्या प्रजनन करून सुपीक संतती निर्माण करू शकतात. वैज्ञानिक नावातील दुसरा शब्द जाती दर्शवतो. उदा. मानवाच्या वैज्ञानिक नावातील 'सेपियन्स' (sapiens) ही जाती आहे.
या वर्गीकरणामुळे प्रत्येक सजीवाला एक अद्वितीय वैज्ञानिक नाव (उदा. मानवासाठी Homo sapiens) मिळते, ज्यामुळे जगभरातील शास्त्रज्ञांना त्यांच्याबद्दल अचूकपणे संवाद साधणे शक्य होते.
वंश उत्पत्तीच्या कारणांनुसार माशांचे पाच घटक खालीलप्रमाणे आहेत:
- आनुवंशिकता (Heredity):
- उत्परिवर्तन (Mutation):
- नैसर्गिक निवड (Natural Selection):
- जनुकीय प्रवाह (Gene Flow):
- जनुकीय विचलन (Genetic Drift):
माशांच्या आनुवंशिक गुणधर्मांमध्ये त्यांच्या डीएनए (DNA) मध्ये साठवलेल्या माहितीचा समावेश होतो. हे गुणधर्म पिढ्यानपिढ्या संक्रमित होतात आणि माशांच्या शारीरिक तसेच वर्तणुकीशी संबंधित वैशिष्ट्यांवर परिणाम करतात.
उत्परिवर्तन म्हणजे डीएनएsequence मध्ये होणारा बदल. हे बदल नैसर्गिकरित्या किंवा पर्यावरणीय घटकांमुळे घडू शकतात. काही उत्परिवर्तन माशांसाठी हानिकारक असू शकतात, तर काही अनुकूल बदल घडवून आणतात जे त्यांना त्यांच्या वातावरणात अधिक चांगल्या प्रकारे जुळवून घेण्यास मदत करतात.
नैसर्गिक निवड ही एक अशी प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये विशिष्ट गुणधर्म असलेले मासे त्यांच्या वातावरणात अधिक चांगल्या प्रकारे टिकून राहतात आणि पुनरुत्पादन करतात, ज्यामुळे ते गुणधर्म पुढील पिढ्यांमध्ये अधिक सामान्य होतात.
जनुकीय प्रवाह म्हणजे एकाच प्रजातीच्या माशांच्या वेगवेगळ्या गटांमधील जनुकांची देवाणघेवाण. जेव्हा माशांचे गट स्थलांतर करतात किंवा मिसळतात, तेव्हा ते त्यांच्या जनुकीय सामग्रीची देवाणघेवाण करतात, ज्यामुळे प्रजातींमध्ये विविधता वाढते.
जनुकीय विचलन म्हणजे यादृच्छिक घटनांमुळे एखाद्या विशिष्ट जनुकीय प्रकाराची वारंवारता लोकसंख्येमध्ये बदलणे. लहान लोकसंख्येमध्ये जनुकीय विचलन अधिक लक्षणीय असते, ज्यामुळे काही जनुकीय प्रकार कमी होऊ शकतात किंवा पूर्णपणे नाहीसे होऊ शकतात.
हे पाच घटक एकत्रितपणे माशांच्या उत्क्रांती आणि विविधतेस कारणीभूत ठरतात.
- भारतातील राष्ट्रीय कौशल्य प्रशिक्षण संस्था (NSTI)
- विज्ञान आणि तंत्रज्ञान संस्थेचे वर्गीकरण
- शैक्षणिक संस्थांचे वर्गीकरण
एका प्रकारच्या अनेक वस्तूंमध्ये एक समान तत्त्व असते, त्याला सामान्यता (Commonality) म्हणतात.
सामान्यता म्हणजे दोन किंवा अधिक गोष्टींमध्ये आढळणारे समान गुणधर्म, वैशिष्ट्ये किंवा लक्षणे.
उदाहरणार्थ:
- सर्व माणसांमध्ये 'माणुसकी' हे समान तत्त्व आहे.
- सर्व फळांमध्ये 'गोडवा' हे समान तत्त्व असू शकते.
- सर्व प्राण्यांमध्ये 'श्वास घेणे' हे समान तत्त्व आहे.
कारण:
- अस्वल, हरीण आणि घोडा हे तिन्ही प्राणी जमिनीवर राहणारे प्राणी आहेत.
- कासव हा पाण्यात आणि जमिनीवर दोन्ही ठिकाणी राहणारा प्राणी आहे. त्यामुळे तो या गटात बसत नाही.
वनस्पती जगत (Kingdom Plantae) खूप मोठे आहे आणि त्याचे वर्गीकरण अनेक गटांमध्ये केले जाते. येथे काही सामान्य वनस्पती जमाती (major plant divisions) आणि त्यांची वैशिष्ट्ये दिली आहेत:
हे सर्वात प्राचीन वनस्पती मानले जातात.
त्यांच्यात खरे मूळ (true roots), खोड (stems) आणि पाने (leaves) नसतात.
ते प्रामुख्याने पाण्यात आढळतात.
उदाहरण: स्पायरोगायरा (Spirogyra), क्लॅमिडोमोनस (Chlamydomonas).
या वनस्पतींना जमिनीवरील वनस्पतींचे पहिले गट मानले जाते.
त्यांना मूळ, खोड आणि पाने नसतात, परंतु त्यांच्यासारखी रचना असते.
ते ओल्या आणि दमट ठिकाणी वाढतात.
उदाहरण: मॉस (Moss), लिव्हरवर्ट (Liverwort).
या वनस्पतींमध्ये मूळ, खोड आणि पाने असतात.
त्यांच्यात व्हस्कुलर सिस्टम (vascular system) असते, ज्यामुळे पाणी आणि पोषक तत्वे वनस्पतीमध्ये वाहून नेली जातात.
उदाहरण: फर्न (Fern), हॉर्सटेल (Horsetail).
या वनस्पतींमध्ये बिया असतात, परंतु त्या फळांमध्ये बंदिस्त नसतात.
त्यांच्यामध्ये सुईसारखी पाने असू शकतात.
उदाहरण: पाइन (Pine), सायकस (Cycas).
या वनस्पतींमध्ये फळांच्या आत बिया असतात.
त्यांच्यात फुले येतात.
उदाहरण: आंबा (Mango), गुलाब (Rose), गहू (Wheat).
हे वर्गीकरण वनस्पतींच्या विकासाच्या आधारावर केले जाते, त्यांच्यातील रचना आणि पुनरुत्पादन (reproduction) करण्याच्या पद्धतीनुसार त्यांचे गट पाडले जातात.
या प्रश्नातील वेगळा पर्याय रशिया आहे.
स्पष्टीकरण:
- भारत, पाकिस्तान आशिया खंडातील देश आहेत.
- रशिया हा युरोप आणि आशिया दोन्ही खंडांमध्ये आहे.