भावनिक बुद्धिमत्ता
- स्वतः (Self): दर्शक सर्वनाम (Demonstrative pronoun)
- दुःख (Sorrow): भाववाचक नाम (Abstract noun)
- फायदा (Benefit): सामान्य नाम (Common noun)
- नाव (Name): सामान्य नाम (Common noun)
- दुसरा (Another): क्रमवाचक विशेषण (Ordinal adjective), पण वाक्यनुसार सर्वनाम म्हणून वापरले जाऊ शकते.
- प्रश्न (Question): सामान्य नाम (Common noun)
- मोठेपण (Greatness): भाववाचक नाम (Abstract noun)
- आई (Mother): सामान्य नाम (Common noun)
- शहाणा (Wise): गुणवाचक विशेषण (Qualitative adjective)
- वाहन (Vehicle): सामान्य नाम (Common noun)
आशा (ॲक्रेडिटेड सोशल हेल्थ ॲक्टिव्हिस्ट) ह्या भारत सरकारच्या आरोग्य आणि कुटुंब कल्याण मंत्रालयाच्या अंतर्गत काम करणाऱ्या प्रशिक्षित समुदाय आरोग्य कार्यकर्त्या आहेत.
आशा कार्यकर्त्यांची भूमिका:
- गावातील लोकांना आरोग्य सेवा पुरवणे.
- आरोग्याविषयी जनजागृती करणे.
- गरोदर स्त्रिया व नवजात बालकांची काळजी घेणे.
- गावातील लोकांना आरोग्य केंद्रांपर्यंत पोहोचवणे.
आशा कार्यकर्त्यांसाठी पात्रता:
- आशा कार्यकर्त्या त्याच गावातील रहिवासी असाव्यात.
- त्या किमान 10 वी पास असाव्यात.
- त्यांची सामाजिक बांधिलकी असावी.
आशा योजना:
- जननी सुरक्षा योजना
- राष्ट्रीय ग्रामीण आरोग्य अभियान
- प्रधानमंत्री मातृ वंदना योजना
आशा कार्यकर्त्या ह्या ग्रामीण भागातील आरोग्य व्यवस्थेचा एक महत्त्वाचा भाग आहेत. त्या लोकांपर्यंत आरोग्य सेवा पोहोचवण्यात मदत करतात.
अधिक माहितीसाठी:
सामाजिक भावनिक अध्ययन कौशल्ये (Social Emotional Learning Skills) विकसित करण्यासाठी शाळा स्तरावर अनेक उपक्रम आयोजित केले जाऊ शकतात. काही प्रमुख उपक्रम खालीलप्रमाणे:
- Role-Playing (भूमिकाplay करणे):
विद्यार्थ्यांना विविध सामाजिक परिस्थितींमध्ये भूमिका देउन त्यांचे अभिनय सादर करण्यास सांगावे. उदाहरणार्थ, दोन मित्रांमधील भांडण, मदतीची गरज असलेल्या व्यक्तीला मदत करणे, किंवा सार्वजनिक ठिकाणी আদराने कसे बोलावे याचे प्रदर्शन करणे.
- Group Projects (सामूहिक प्रकल्प):
विद्यार्थ्यांना एकत्रितरीत्या काम करायला सांगावे ज्यामुळे ते सहयोग, संवाद, आणि समस्येचं निराकरण करायला शिकतील.
- Storytelling (कथाकथन):
सामाजिक आणि भावनिक विषयांवर आधारित कथा सांगाव्यात. त्या कथांवर चर्चा करावी, ज्यामुळे विद्यार्थ्यांना नैतिक मूल्ये समजतील.
- Games (खेळ):
असे खेळ आयोजित करावे ज्यामुळे टीमवर्क, लीडरशिप आणि सहानुभूती यांसारख्या गुणांचा विकास होईल. उदाहरणार्थ, 'टग ऑफ वॉर' (Tug of War) किंवा 'ट्रेजर हंट' (Treasure Hunt).
- Community Service (सामुदायिक सेवा):
विद्यार्थ्यांना त्यांच्या समुदायासाठी काहीतरी करण्याची संधी द्यावी, जसे की स्वच्छता मोहीम, वृक्षारोपण, किंवा वृद्धाश्रमाला भेट.
- Mindfulness and Meditation (माइंडफुलनेस आणि ध्यान):
विद्यार्थ्यांना शांत आणि स्थिर राहण्यास मदत करण्यासाठी ध्यान आणि माइंडफुलनेसचे सत्र आयोजित करावे.
- Conflict Resolution Workshops (संघर्ष निराकरण कार्यशाळा):
विद्यार्थ्यांना मतभेद कसे सोडवायचे आणि समजूतदारपणे संवाद कसा साधायचा हे शिकवण्यासाठी कार्यशाळा आयोजित कराव्यात.
- Guest Speakers (विशेष वक्ते):
सामाजिक आणि भावनिक विषयांवर मार्गदर्शन करण्यासाठी तज्ञांना शाळेत आमंत्रित करावे.
हे काही उपक्रम आहेत ज्यांच्या साहाय्याने शाळा सामाजिक भावनिक अध्ययन कौशल्ये विकसित करू शकते.
समानुभूती:
- समानुभूती म्हणजे दुसऱ्या व्यक्तीच्या भावना आणि दृष्टिकोन समजून घेण्याची आणि त्यांची जाणीव ठेवण्याची क्षमता.
- यात, समोरच्या व्यक्तीच्या भावना जशा आहेत तशा समजून घेणे आणि त्या भावनांना प्रतिसाद देणे अपेक्षित आहे.
सामाजिक बुद्धिमत्ता:
- सामाजिक बुद्धिमत्ता म्हणजे सामाजिक संबंधांमध्ये प्रभावीपणे वावरण्याची क्षमता.
- यात इतरांना समजून घेणे, त्यांच्याशी जुळवून घेणे आणि सकारात्मक संबंध निर्माण करणे इत्यादींचा समावेश होतो.
भावनिक बुद्धिमत्ता:
- भावनिक बुद्धिमत्ता म्हणजे आपल्या स्वतःच्या भावना आणि इतरांच्या भावना ओळखण्याची, समजून घेण्याची आणि व्यवस्थापित करण्याची क्षमता.
- यात आत्म-जागरूकता, आत्म-नियमन, सामाजिक कौशल्ये आणि प्रेरणा यांचा समावेश होतो.
समानुभूती सामाजिक आणि भावनिक बुद्धिमत्ता या दोन्हींचा एक महत्त्वाचा भाग आहे.
समानुभूतीचे महत्त्व:
- संबंध सुधारणे: समानुभूतीमुळे आपण इतरांशी अधिक प्रभावीपणे संवाद साधू शकतो आणि मजबूत संबंध निर्माण करू शकतो.
- संघर्ष निराकरण: समानुभूती आपल्याला इतरांचे दृष्टीकोन समजून घेण्यास मदत करते, ज्यामुळे संघर्ष कमी होतो.
- नेतृत्व क्षमता: एक नेता म्हणून, समानुभूती आपल्याला आपल्या टीम सदस्यांना अधिक चांगल्या प्रकारे समजून घेण्यास आणि त्यांना प्रेरित करण्यास मदत करते.
विद्यार्थ्यांमध्ये सहवेदना (Empathy) निर्माण करण्यासाठी काही उपाय:
-
सहानुभूतीपूर्ण संवाद:
शिक्षकांनी आणि विद्यार्थ्यांनी एकमेकांशी संवाद साधताना सहानुभूती दर्शवणे महत्त्वाचे आहे. "मला तुझी भावना समजते" किंवा "तू काय अनुभवत आहेस हे मी जाणतो" अशा वाक्यांचा वापर करणे.
-
शिकवण्यामध्ये भावनिक बुद्धिमत्ता (Emotional Intelligence):
भावनात्मक बुद्धिमत्तेवर आधारित शिक्षण देणे, ज्यात विद्यार्थ्यांना स्वतःच्या आणि इतरांच्या भावना समजून घेण्यास मदत होईल.
-
गटActivity (Group activity):
असे उपक्रम आयोजित करणे ज्यात विद्यार्थ्यांना एकत्र काम करावे लागेल आणि एकमेकांच्या भावनांची कदर करावी लागेल. उदाहरणार्थ, Role play, चर्चासत्रे.
-
कथा आणि उदाहरणे:
अशा कथा व उदाहरणे सांगणे, ज्यात व्यक्तींनी अडचणींवर मात केली आणि इतरांना मदत केली. महात्मा गांधी, मदर टेरेसा यांसारख्या व्यक्तींच्या जीवनातील प्रेरणादायी घटना सांगणे.
-
सेवाभावी कार्यात सहभाग:
विद्यार्थ्यांना सामाजिक कार्यात सहभागी करणे, ज्यामुळे त्यांना समाजातील लोकांबद्दल सहानुभूती वाटेल. उदाहरणार्थ, वृद्धाश्रम किंवा अनाथालयाला भेट देणे.
-
पालकांचा सहभाग:
घरातही সহানুভূতিपूर्ण वातावरण तयार करणे. पालकांनी मुलांशी मनमोकळी चर्चा करणे आणि त्यांच्या भावनांचा आदर करणे.
-
भेदभाव टाळा:
वर्गात कोणत्याही प्रकारचा भेदभाव होऊ नये. सर्व विद्यार्थ्यांना समान वागणूक देणे आणि त्यांच्यात मैत्रीपूर्ण संबंध वाढवणे.
या उपायांमुळे विद्यार्थ्यांमध्ये सहवेदना वाढण्यास मदत होईल आणि ते अधिक संवेदनशील व जबाबदार नागरिक बनतील.