ध्वनी

ड्रम्स प्रॉब्लेम (The Drums Problem) हा एक प्रसिद्ध विचार प्रयोग आहे. हा प्रश्न अनेकदा मुलाखतींमध्ये विचारला जातो.

समस्या:

कल्पना करा की तुमच्याकडे एक मोठे ड्रम आहे आणि तेलाने भरलेले आहे. त्या तेलात एक लहान जहाज तरंगत आहे. जर तुम्ही ड्रममध्ये आणखी काही जड वस्तू टाकल्या, तर तेल पातळी वाढेल की कमी होईल?

उत्तर:

तेल पातळी समान राहील.

स्पष्टीकरण:

• जेव्हा जहाज तेलात तरंगते, तेव्हा ते त्याच्या वजनाइतके तेल विस्थापित करते.
• जेव्हा आपण एखादी वस्तू तेलात टाकतो, तेव्हा ती वस्तू स्वतःच्या आकारमानाइतके तेल विस्थापित करते.
• जर वस्तूची घनता (Density) तेलापेक्षा जास्त असेल, तर ती बुडेल आणि तिच्या आकारमानाइतके तेल विस्थापित करेल.
• परंतु, जहाजाच्या बाबतीत, ते त्याच्या वजनाइतके तेल विस्थापित करते, जे त्याच्या आकारमानापेक्षा जास्त असू शकते. त्यामुळे, एकूण तेल पातळीत बदल होणार नाही.

. 

नादाचा मुख्य गुणधर्म “ऐकू येणे” हा आहे. एकच नाद वेगवेगळा ऐकू येतो. त्याचे कारण नादाचे गुणधर्म आहेत. 

नादाची उच्चनीचता. 

नादाची घनता.

नादाची जाती.

नाद ह्या तीन मुलभूत गुणधर्मांवर अवलंबून आहे. नाद तीन प्रकारांनी उत्पन्न होऊ शकतो. १. दोन पदार्थ एकमेकांवर आपटल्याने. २. दोन पदार्थांच्या घर्षणाने आणि ३. पदार्थात हवा भरल्याने. पैकी कोणत्याही क्रियेने नाद उत्पन्न होतो. ह्या क्रियेत पदार्थातील कणात गती येते, ते कण जागच्या जागी, मागे पुढे, वर खाली हालचाल करू लागतात. एक कण दुसऱ्या कणाला धक्का देतो आणि तो हलू लागतो. याप्रमाणे हि हालचाल सुरु झाली, की कंपनं , तरंग उत्पन्न होतात. ते हवेत कंपनरुपाने प्रकट होतात आणि कण प्रवास न करता कंपनं प्रवास करायला लागतात. हि कंपनं श्रवणेंद्रियाच्या माध्यमातून मेंदूपर्यंत पोचतात. आणि त्याची संवेदना नादात होते. ही नादाची शास्त्रीय संकल्पना. हि कधी अनियमित, लहानमोठी, विस्कळीत असली तर कधी आपल्याला गोंगाट, गलबला, या स्वरूपातून फक्त ‘ध्वनी’ ह्याच स्वरूपातून प्रकट होतो. पण जी कंपनं नियमित व लयबद्ध झाली तर ती संगीतात ‘नाद’ ह्या नावारुपाने प्रकट होतात. या नादाची लयबद्धता इतकी असते की, त्याच्या श्रवणाने मन तन्मय आणि एकाकार बनते. आणि नादमोह हा एक मानसिक विकार बनतो. ह्या नादमोहामुळे क्वचित प्रसंगी मन एकाग्र होऊन समाधी लागते. म्हणून नादाला नादब्रह्म असे म्हटले जाते. नादाच्या वाटचालीत ध्वन – ध्वनी – नाद – नादमोह आणि एकाग्रता (नादानुसंधान) आणि समाधी अशी एक श्रुंखला बनते.

नादाचे आहत आणि अनाहत असे दोन प्रकार पडतात. जे आघातादी क्रियेशिवाय जो नाद उत्पन्न होतो तो अनाहत नाद. त्याला सुक्ष्म-नाद असेही म्हणतात. अनाहत नाद हे अखंड चालू असलेले ध्वनी असून जे फक्त मन शांत झाल्यावर म्हणजेच ते संपूर्णपणे सामरस्याने भरून गेल्यावर म्हणजेच उच्च असे आत्मज्ञान गवसल्यावर किंवा कुंडलिनी जागृत झाल्यावरच ऐकू येतात. म्हणजेच उच्च अशी अवस्था प्राप्त झाल्यावरच हे अखंड सुरु असलेले ध्वनी जे ईश्वर असल्याची खूण पटवून देतात ते ऐकू येतात, एरव्ही नाही. म्हणून ह्या आवाजालाच, ह्या नादाला ‘ब्रह्म’ म्हटले आहे. जसे ‘शब्दब्रह्म’ म्हणजे शब्दरूपात असलेले ब्रह्म म्हणजेच ज्याला आपण ‘वेद’ म्हणतो जे आपण डोळ्यांनी बघून मुखाने वाचू शकतो आणि ‘नादब्रह्म’ म्हणजे नादस्वरूपात असलेले ब्रह्म जे आपण कानाने ऐकू शकतो. हे अनाहत नाद हंस-उपनिषेदामध्ये दहा आहेत असे सांगितले आहेत, ह्याहून जास्तही असू शकतात. ते पुढीलप्रमाणे: चीणी(चिणका, फणकार), चिणचिणि(रातकिडयाच्या शब्दासारखा), घंटा, शंख, तंत्री(तंतुवाद्यातील तार), ताल, वेणु(वेळु), मृदंग, भेरी व मेघ.

हा नाद ऐकू येण्यासाठी मन एका तरल अवस्थेत नेण्याची आवश्यकता आणि क्षमता हवी. ह्याची प्रचिती केवळ तपश्चर्येने साध्य करता येते. समाधी अवस्था साध्य असणाऱ्या साधू संत योगी लोकांनाच हा नाद ऐकू येऊ शकतो. या नादाचा संगीताशी तसा काही संबंध नाही. आघातादी क्रियांनी जो नाद होतो तो आहत नाद श्रवणगोचर असून त्याचा संगीताशी सरळ संबंध आहे. 

नादामुळे पशु पक्षी, झाडे- पाने आकर्षित होतात ह्याची कित्येक शास्त्रीयदृष्ट्या सिद्ध केलेली अनेक उदाहरणे आहेत. पण पशु आणि माणूस यांच्यातला मोठा फरक म्हणजे माणसाची विचार करण्याची क्षमता आणि नवनिर्मितीचे सामर्थ्य. माणसाने नादाचा अभ्यास केला. संगीताचे शास्त्र तयार झाले. फक्त भारतीय नाही चीनमध्ये संगीताचे शास्त्र वेगळे, पाश्चात्य संगीतात शास्त्र वेगळे. आणखी विविध भागात संगीत वेगळे. पण त्यात नादाकृतीच असतात. नादाच्या सुखद संवेदनेत बौद्धिक आनंदाची भर पडत राहिली. आणि शास्त्राच्या आधारे नादाच्या सौंदर्यात वैविध्य येत राहिले. 

हे एव्हढ्यासाठी सारे जाणून घ्यायचे की सुख संवेदनेखेरीज नादामध्ये खूप काही आहे. उदंड आहे. या अधिकाधिक सौंदर्याचा शोध रसिक घेत राहतात, घेत राहतील. जणू त्यांना तो ‘नाद’च लागतो. असा हा नादातून नादाचा घडणारा सांगीतिक प्रवास! तो जसजसा माझा होतोय, आणि यापुढेही होत राहिल, तसाच तो तुम्हां रसिकांचा, वाचकांचा उत्तरोत्तर नादमय व्हावा हेच एक मागणे त्या नादब्रह्माशी मागून हा लेख संपवतो.

ॐकार अनादि अनंत अथांग अपरंपार ।

नादब्रह्म परमेश्वर सगुण रुप साकार ॥

–

ध्वनी परावर्तनाचे माझ्या ओळखीचे उदाहरण म्हणजे प्रतिध्वनी. जेव्हा आपण एखाद्या मोठ्या रिकाम्या खोलीत किंवा पर्वताजवळ आवाज करतो, तेव्हा तो आवाज परत ऐकू येतो. याला प्रतिध्वनी म्हणतात. ध्वनी एखाद्या पृष्ठभागावर आदळून परावर्तित झाल्यामुळे हे घडते.

इमारती, पर्वतरांगा किंवा इतर मोठ्या वस्तूंसारख्या पृष्ठभागावरून ध्वनी लहरी परावर्तित झाल्यास प्रतिध्वनी ऐकू येतात. ध्वनीच्या स्त्रोतापासून परावर्तित पृष्ठभागापर्यंतचे अंतर आणि ध्वनीची गती यावर प्रतिध्वनी ऐकण्यासाठी लागणारा वेळ अवलंबून असतो.

ध्वनी परावर्तनाचे आणखी एक उदाहरण म्हणजे बोलण्यात येणारा आवाज. जेव्हा आपण बोलतो तेव्हा आपल्या तोंडातून निघणाऱ्या ध्वनी लहरी सभोवतालच्या वस्तूंवर आदळतात आणि परावर्तित होतात. हे परावर्तित ध्वनी आपल्या कानांपर्यंत पोहोचतात आणि आपल्याला आपला आवाज ऐकू येतो.

ध्वनी परावर्तनाचा उपयोग अनेक उपकरणांमध्ये होतो, जसे की सोनार (Sonar). सोनार हे समुद्रातील वस्तू शोधण्यासाठी वापरले जाते. ते ध्वनी लहरी पाठवते आणि त्या वस्तूवर आदळून परत आल्यावर त्या वस्तूचे स्थान आणि आकार निश्चित करते.

थोडक्यात, ध्वनी परावर्तन म्हणजे ध्वनी लहरी एखाद्या पृष्ठभागावर आदळून परत फिरणे.

०१. प्रतिध्वनी (इको) हे ध्ववन परावर्तनाचे सर्वज्ञात उदाहरण आहे. जेमऊळ ध्वनी व परावर्तित ध्वनी स्वतंत्रपणे सर्वस्वनि तेव्हा त्या एकू पोर्टावर्तित ध्वीला प्रतिध्वनी म्हणतात.

०२. एखाद्या ध्वनी मनुष्याचा कानावर परिणाम फक्त १/१० बाजूला टिकून परिणाम होऊ शकतो. फक्त खाली ध्वनी आणि त्याचा प्रतिध्वनी स्पष्ट ऐकू येण्यासाठी त्यांच्यातील कमीत कमी काल १/१० दुसऱ्या बाजूने पाहिजे.

०३. फक्त ध्वनी आणि प्रतिध्वनी ऐकण्यासाठी कमी अंतर १७ मी. देखणे प्रतिध्वनीचा उपयोग उपयोग वटवाघ, डॉल्फिन अंधारात मार्गक्रमण करू शकतात.

०४. प्रतिध्वनी या व्याख्याचा वापर सोनार (ध्वनी नेव्हिगेशन आणि रेंजिंग) वापरतात. या तंत्राने मोठीची मोजता वी.

ध्वनीची कमीत-कमी श्रवणीय वारंवारता २० Hz आहे.

म्हणजे मानवी कान साधारणतः २० Hz पर्यंतची वारंवारता असलेले ध्वनी ऐकू शकतो. यापेक्षा कमी वारंवारता असलेले ध्वनी infrasound (infra-sonic) असतात, जे आपल्याला ऐकू येत नाहीत.

टीप: प्रत्येक व्यक्तीच्या श्रवण क्षमतेनुसार यात थोडाफार फरक असू शकतो.