नागरिकशास्त्र

लोकसंख्या शिक्षणाबद्दल नागरिकांचा दृष्टिकोन अनेक घटकांवर अवलंबून असतो, जसे की वय, शिक्षण, सामाजिक-आर्थिक स्थिती आणि सांस्कृतिक पार्श्वभूमी. काही सामान्य दृष्टिकोन खालीलप्रमाणे:

• जागरूकता आणि माहिती: अनेक नागरिकांना लोकसंख्या शिक्षण म्हणजे काय याबद्दल पुरेशी माहिती नसते. त्यामुळे, या विषयावर योग्य माहिती आणि जागरूकता वाढवणे आवश्यक आहे.
• गरज आणि महत्त्व: काही लोक लोकसंख्या शिक्षणाला आवश्यक मानतात, विशेषत: विकसनशील देशांमध्ये, जिथे लोकसंख्या वाढीचा दर जास्त आहे. त्यांना असे वाटते की यामुळे कुटुंबांचे नियोजन सुधारण्यास, आरोग्य चांगले राखण्यास आणि स्त्रियांचे सक्षमीकरण करण्यास मदत होते.
• सामाजिक आणि सांस्कृतिक दृष्टीकोन: काही समाजांमध्ये, कुटुंब नियोजन आणि लोकसंख्या नियंत्रणाबद्दल पारंपरिक आणि धार्मिक विचार असू शकतात. त्यामुळे, लोकसंख्या शिक्षणाचे कार्यक्रम तयार करताना या गोष्टी लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे.
• सरकारी धोरणे आणि योजना: सरकार लोकसंख्या नियंत्रणासाठी काय योजना राबवते आणि त्या योजना नागरिकांपर्यंत कशा पोहोचतात, यावरही लोकांचा दृष्टिकोन अवलंबून असतो.
• शिक्षणाची भूमिका: शाळा आणि शिक्षण संस्थांमध्ये लोकसंख्या शिक्षण किती प्रभावीपणे दिले जाते, यावर विद्यार्थ्यांचा आणि पालकांचा दृष्टिकोन अवलंबून असतो.

positive दृष्टिकोन:

• कुटुंब नियोजन: लोकसंख्या शिक्षणामुळे लोकांना कुटुंब नियोजन पद्धतींबद्दल माहिती मिळते, ज्यामुळे ते आपल्या कुटुंबाचा आकार ठरवू शकतात.
• आरोग्य सुधारणा: लैंगिक आणि प्रजनन आरोग्याबद्दल माहिती मिळाल्याने माता आणि बालमृत्यू दर कमी होतो.
• आर्थिक विकास: लोकसंख्या शिक्षणामुळे लोकसंख्या वाढ नियंत्रित राहते, ज्यामुळे देशाच्या आर्थिक विकासाला मदत होते.

negative दृष्टिकोन:

• गैरसमज: काही लोकांना असे वाटते की लोकसंख्या शिक्षण हे फक्त लोकसंख्या कमी करण्यावर लक्ष केंद्रित करते आणि ते त्यांच्या धार्मिक किंवा सांस्कृतिक मूल्यांच्या विरोधात आहे.
• सक्ती: काही वेळा सरकार लोकसंख्या नियंत्रणासाठी सक्तीचे उपाय करते, ज्यामुळे लोकांमध्ये नकारात्मक भावना निर्माण होते.

निष्कर्ष:

नागरिकांचा लोकसंख्या शिक्षणाबद्दलचा दृष्टिकोन सकारात्मक आणि नकारात्मक अशा दोन्ही प्रकारचा असू शकतो. जनजागृती, योग्य माहिती आणि सामाजिक-सांस्कृतिक मूल्यांचा आदर करून लोकसंख्या शिक्षणाला अधिक प्रभावी बनवता येऊ शकते.

अधिक माहितीसाठी:

• Population Education website

नागरिकांचे मुख्य घटक खालीलप्रमाणे आहेत:

1. व्यक्ती: नागरिक बनण्यासाठी व्यक्ती असणे आवश्यक आहे.
2. ठराविक भूभाग: नागरिकांचे वास्तव्य करण्यासाठी एक निश्चित भूभाग असावा लागतो, ज्याला नागरिकत्व दिले जाते.
3. सरकार: नागरिकांवर शासन करण्यासाठी एक कायदेशीर सरकार असणे आवश्यक आहे.
4. राष्ट्राप्रती निष्ठा: नागरिकांनी त्या राष्ट्राशी निष्ठावान असणे आवश्यक आहे ज्याचे ते नागरिक आहेत.

संस्कृती आणि नागरता या दोन जटिल संकल्पना आहेत ज्यांचे एकमेकांशी घनिष्ठ संबंध आहे. संस्कृती ही एक समाजाची मूल्ये, विश्वास, प्रथा आणि कला यांचा संच आहे. नागरता ही एक व्यक्ती आणि त्याच्या राज्य किंवा देशातील संबंधाची स्थिती आहे.

संस्कृती आणि नागरता यातील संबंध खालीलप्रमाणे स्पष्ट करता येतो:

संस्कृती नागरी जीवनाचा आधार आहे. नागरी जीवनात सहभागी होण्यासाठी नागरिकांना संस्कृतीचे ज्ञान आणि कौशल्ये आवश्यक असतात. उदाहरणार्थ, लोकशाहीमध्ये मतदान करण्यासाठी नागरिकांना मतदान प्रक्रिया, मतदारांची जबाबदारी आणि लोकशाही मूल्ये याबद्दल माहिती असणे आवश्यक आहे.

संस्कृती नागरी जीवनाला अर्थ देते. संस्कृती ही एक व्यक्ती आणि त्याच्या समाजातील संबंधांची भावना निर्माण करते. उदाहरणार्थ, राष्ट्रीय सण आणि उत्सव नागरिकांना त्यांच्या देशाशी आणि त्याच्या इतिहासाशी जोडतात.

संस्कृती नागरी जीवनाला समृद्ध करते. संस्कृती ही एक व्यक्ती आणि त्याच्या समाजातील सर्जनशीलता आणि नवकल्पनाला चालना देते. उदाहरणार्थ, कला आणि साहित्य नागरी जीवनाला अधिक आनंददायी आणि अर्थपूर्ण बनवते.

थोडक्यात, संस्कृती आणि नागरता या दोन संकल्पना एकमेकांवर अवलंबून आहेत. संस्कृती नागरी जीवनाला शक्य करते आणि नागरता संस्कृतीला समृद्ध करते.

खाली काही विशिष्ट उदाहरणे आहेत ज्यामध्ये संस्कृती आणि नागरता यांचा संबंध दिसून येतो:

संस्कृती नागरिकांमध्ये सामाजिक जबाबदारी वाढवते. संस्कृतीतून नागरिकांना त्यांच्या समाजातील इतर व्यक्तींप्रती आदर आणि करुणा यासारख्या मूल्यांचे शिक्षण मिळते. यामुळे नागरिक सामाजिक समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी आणि एकत्रितपणे काम करण्यासाठी प्रोत्साहित होतात.

संस्कृती नागरिकांना त्यांच्या अधिकारांबद्दल जागरूक करते. संस्कृतीतून नागरिकांना त्यांच्या अधिकारांचे ज्ञान आणि त्यांचे रक्षण कसे करावे याबद्दल माहिती मिळते. यामुळे नागरिक त्यांच्या अधिकारांसाठी लढण्यासाठी आणि एक मजबूत नागरी समाज निर्माण करण्यासाठी प्रोत्साहित होतात.

संस्कृती नागरिकांना त्यांच्या देशाशी आणि त्याच्या इतिहासाशी जोडते. संस्कृतीतून नागरिकांना त्यांच्या देशाच्या संस्कृती, इतिहास आणि परंपरांबद्दल माहिती मिळते. यामुळे नागरिकांना त्यांच्या देशाशी एकनिष्ठता वाटते आणि ते देशाच्या विकासात योगदान देण्यासाठी प्रोत्साहित होतात.

अशा प्रकारे, संस्कृती आणि नागरता या दोन संकल्पना एकमेकांशी घनिष्ठपणे जोडलेल्या आहेत. संस्कृती नागरी जीवनाचा आधार आहे आणि नागरता संस्कृतीला समृद्ध करते.

संस्कृती आणि नागरिकता यातील संबंध:

पिडीमारी वेंकट सुब्बा राव (१० जून १९१६ - १९८८) हे तेलुगू लेखक होते ज्यांना भारताच्या राष्ट्रीय प्रतिज्ञाचे संगीतकार म्हणून सर्वोत्कृष्ट स्मरणात ठेवले जाते.

राष्ट्रीय प्रतिज्ञा पिडीमारी वेंकट सुब्बा राव नावाच्या व्यक्तीने लिहिली होती. मूळचे तेलंगणाचे रहिवासी असलेले सुब्बा राव हे न्यूरोपॅथीचे डॉक्टर आणि नोकरशहा होते. संस्कृत, तेलगू, इंग्रजी आणि अरबी भाषेवर प्रभुत्व मिळवून ते बहुभाषिक होते.

‘तबलिगीत सहभागी झाल्याच्या संशयावरून मुस्लिम तरुणाला मारहाण’, ‘मुसलमानांच्या दुकानात किंवा गाड्यांवर कोणत्याही वस्तू, भाजी खरेदी करू नका, असे मेसेज व्हायरल’ ‘धारावीतील कोरोना आटोक्यात आणता येत नसेल तर बॉम्ब टाकून धारावी उडवून टाका’,‘बरे होऊन घरी परतलेल्या कोरोना रुग्णांना कॉलनीत घेण्यास नागरिकांचा नकार’ ‘कोरोनाग्रस्त रुग्णांसोबत काम करत असल्यामुळे परिचारिकांना त्यांच्या राहत्या वस्तीत प्रवेश नाकारला’, ‘अन्य राज्यातून कामासाठी आलेल्या भाडेकरूंना घरमालकांनी घराबाहेर काढले’, ‘उच्च शिक्षणासाठी शहरात भाड्याच्या खोल्यांमध्ये राहणार्‍या तरुणांना घरमालकांनी ताबडतोब खोल्या सोडायला सांगितल्या’, ‘कोरोना पसरवायला आल्याचा संशयावरून अनोळखी व्यक्तींना समूहाची मारहाण’, ‘मास्क घातला नाही म्हणून विकलांग मुलाला ठार मारलं…’ आपली इच्छा असो वा नसो, या आणि अशा अनेक बातम्या आता आपल्या सवयीच्या झाल्या आहेत.

संकटे आल्यावर माणसांमध्ये ऐक्याची भावना वाढते, असे म्हणतात. हे खरे असले तरीही संकटकाळी स्वार्थापोटी माणसांमधील काही दोषही वर येत असावेत. या दोन्ही प्रकारची उदाहरणे आपल्या आजूबाजूला पाहायला मिळतात. वर उल्लेख केलेल्या माणसामाणसांत भेद निर्माण करणार्‍या बातम्या जशा आहेत, तशाच ‘सारेच दीप विझलेले नाहीत’ अशी आशा निर्माण करणार्‍या बातम्याही आहेत. ‘मुलीला जन्म देऊन डॉक्टर आई रुग्णांच्या सेवेत हजर’, ‘आठ वर्षांच्या मुलीने आपल्या वाढदिवसाचा खर्च मुख्यमंत्री सहायता निधीसाठी दिला’, ‘तळ्यात पडलेल्या मुलीला वाचवल्यावर मिळालेली 10 हजार रुपये बक्षिसाची संविधान नावाच्या मुलाने मुख्यमंत्री सहायता निधीसाठी दिली’, ‘कोणत्याही अफवा किंवा दिशाभूल करणार्‍या मेसेजेसना बळी न पडता सामाजिक सद्भाव राखत एकोप्याने राहण्याचे सर्व धर्मियांचे आवाहन’, ‘दूर असलेली मुले श्रेलज्ञवेुप मुळे दूर असलेली मुले येऊ न शकलेल्या मयत हिंदू महिलेचा मुस्लिम शेजार्‍यांनी केला अंत्यविधी…’ अशा बातम्या माणुसकीवरचा आपला विश्वास नक्कीच वाढवतात.

आपण शाळेच्या पहिल्या वर्गात दाखल झाल्यापासून ते शालेय शिक्षण संपेपर्यंत शाळेत दररोज प्रतिज्ञा म्हणायचो. “भारत माझा देश आहे. सारे भारतीय माझे बांधव आहेत. माझ्या देशावर माझे प्रेम आहे. माझ्या देशातल्या समृद्ध आणि विविधतेने नटलेल्या परंपरांचा मला अभिमान आहे. त्या परंपरांचा पाईक होण्याची पात्रता माझ्या अंगी यावी म्हणून मी सदैव प्रयत्न करीन. …..माझा देश आणि माझे देश बांधव यांच्याशी निष्ठा राखण्याची मी प्रतिज्ञा करीत आहे. त्यांचे कल्याण आणि त्यांची समृद्धी यातच माझे सौख्य सामावले आहे.”

गेल्या दशकभरात आपल्या देशात (खरं तर जगभरातच) राजकीय, सामाजिक वातावरण जातीय, धार्मिक आणि वांशिक दृष्टीने संवेदनशील झाले आहे. त्यामुळे जातीय, धार्मिक आणि वांशिक अस्मिता टोकदार झाल्या आहेत. या टोकदार अस्मितांतून परस्परांत संशयाचे आणि द्वेषाचे वातावरण तयार झाले आहे. कोरोनानंतरच्या काळात समाजात वाढणारी बेरोजगारी, त्यामुळे येणारे दारिद्य्र आणि अस्थिरता यामुळे हे वातावरण अधिक संवेदनशील होण्याची शक्यता आहे. काही संधिसाधू विभाजनवादी घटक या अस्थिर आणि संवेदनशील परिस्थितीचा गैरफायदा घेणार. विशिष्ट जातसमूह आणि धर्मसमूहांबद्दल विद्वेषाची बीजे रुजवणार. त्याला खतपाणी घालण्याचा अधिक मोठ्या प्रमाणात प्रयत्न करणार. या सगळ्या पार्श्वभूमीवर आपल्या या ‘शालेय’ प्रार्थनेकडे पुन्हा एकदा जाणीवपूर्वक वळण्याची गरज निर्माण झाली आहे. देशावर खरंखुरं प्रेम करणार्‍यांनी ती अमलात आणण्यासाठी निष्ठापूर्वक प्रयत्न करण्याची आवश्यकता आहे.

आपण जेव्हा ‘भारत माझा देश आहे,’ म्हणतो तेव्हा देश म्हणजे केवळ एक भौगोलिक भूमी नाही. या भौगोलिक सीमांच्या आतमध्ये असलेली सर्व माणसं, प्राणी-पक्षी, निसर्गसंपत्ती, भौतिक संपत्ती या सर्वांचा या देशात समावेश होतो. अर्थात, इथे राहणार्‍या सर्व माणसांचा ज्या अर्थी देशात समावेश होतो, त्याअर्थी त्यांच्यात असणारी राहण्या-वागण्यात, प्रथा-परंपरांत, त्या साजर्‍या करण्यात असलेली विविधताही या देशाचा अविभाज्य भाग आहे. इतकेच नव्हे, तर या विविधतेत एकता हेच आपल्या देशाचे खरे सौंदर्य आहे. एकसारखेपणा म्हणजे ‘समता नव्हे’ हे आपण समजून घेतले पाहिजे. ‘सारे भारतीय माझे बांधव आहेत‘ हे प्रतिज्ञेतील दुसरे वाक्य म्हणण्यापूर्वी ‘भारतीय’ असण्याचे वरील वास्तव आपल्याला मान्य असले पाहिजे. या विविध जाती-धर्मांतील सर्व माणसांना आपण बांधव मानतो का? त्यांच्यातले गुण-दोष समजून घेत आणि त्यांत सुधारणा करण्यासाठी आपण स्वतः कृतिशील राहतो का? हा प्रश्न आपण स्वतःला विचारला पाहिजे. आपण तसे मनात असू आणि प्रयत्न करत असू, तर आणि तरच माझ्या देशावर माझे प्रेम आहे, असे म्हणण्याचा आपल्याला अधिकार आहे.

‘माझ्या देशातल्या समृद्ध आणि विविधतेने नटलेल्या परंपरांचा मला अभिमान आहे.’ हे वाक्य उच्चारताना आपण कोणत्या परंपरांचा विचार करतो, हे देखील महत्त्वाचे आहे. केवळ आपल्या देशातच नव्हे, तर एकूणच मानवजातीच्या विकासाच्या टप्प्यात दोन परंपरा आलटून-पालटून, कमी-जास्त प्रमाणात क्रियाशील राहिल्या आहेत. एक काही मूठभरांच्या स्वार्थासाठी बहुसंख्याकांना गुलाम बनवून त्यांच्यावर राज्य गाजवू पाहणार्‍या धर्ममार्तंडांची विषमतावादी आणि शोषण करणारी परंपरा आणि दुसरी या शोषण व विषमतेच्या विरोधात न्याय आणि समतेचा लढा उभारणारी मानवतावादी परंपरा. भारतात परंपरेची चिकित्सा करायला शिकवणारे चार्वाक, सत्याच्या शोधाचा मार्ग दाखवणारे बुद्ध, जात आणि लिंगभेद ओलांडून समता आणू पाहणारे बसवण्णा, वारकरी संप्रदायात समतेची वैचारिक पायाभरणी करणारे नामदेव-जनाई, ‘ढाई आखर प्रेम के पढे सो पंडित होय।’ अशी प्रेमाची शिकवण देणारे कबीर, ‘सत्य-असत्याशी मन केले ग्वाही। मानियले नाही बहुमता।’ म्हणत एकप्रकारे जेवढा पुरावा तेवढा विश्वास ठेवायला शिकवणारे तुकोबा, अन्याय्य राजवटीला उलथवून टाकत न्यायाचे सर्वसमावेशक राज्य आणणारे शिवाजी, देशात बहुजनांसाठी आधुनिक शिक्षणाचा पाया घालणारे जोतिबा-सावित्री-फातिमा, आरक्षण आणि शिक्षणाची सक्ती करून छत्रपतींची गादी रयतेच्या कल्याणासाठी झिजवणारे शाहू, ‘मनुस्मृती’च्या रुपाने विषमतेचे दहन आणि संविधनाच्या रूपाने समतेची रुजवण करणारे बाबासाहेब, निःशस्त्र राहून अहिंसक मार्गाने सत्याचा आग्रह धरायला शिकवणारे गांधी, ‘जयाला देव तो प्यारा जयाला। धर्म तो प्यारा तयाने प्रेमरूप व्हावे।’ अशी आळवणी करणारे सानेगुरुजी, हातात झाडू आणि गाडगे घेऊन कीर्तनातून कार्यकारणभाव शोधायला सांगणारे गाडगेबाबा, स्वातंत्र्योत्तर भारतात सर्वोच्च लोकप्रियता आणि वलय लाभलेले असताना देशात लोकशाही, समाजवाद, विज्ञानवाद रुजवण्यासाठी झटणारे नेहरू हे आणि यांच्यासारखे अनेकजण या दुसर्‍या परंपरेचे वाहक आहेत. या दुसर्‍या प्रकारच्या समृद्ध आणि विविधतेने नटलेल्या परंपरांचा आपल्याला अभिमान असला पाहिजे. या परंपरांचा पाईक होण्याची पात्रता आपल्या अंगी यावी, म्हणून आपण सदैव प्रयत्नशील राहिले पाहिजे.

आपण सर्वांनी भारताच्या या समृद्ध परंपरेची फक्त आठवण आणि उच्चारण करणे पुरसे नाही. त्या आपल्या जगण्यात उतरवण्यासाठी प्रयत्न करूया. तसे, काही अपवाद वगळता आपल्या नेहमीच्या जगण्यात ही बांधवता जोपासत आणि जपत असतो. आजही अनेकजण आपल्या बांधवांच्या सहकार्यासाठी पुढे येत आहेत. गरजू बांधवांसाठी कुणी आर्थिक, कुणी वस्तुरूप देणग्या देत आहेत; तर कुणी तोंडाला मास्क लावून ही आवश्यक खबरदारी घेत ही मदत गरजूंपर्यंत पोचवत आहेत.

कोरोनानंतरच्या काळात या कृती अधिक जाणीवपूर्वक कराव्या लागतील. कोरोनामुळे बेरोजगारी, त्यातून दारिद्य्र आणि त्यामुळे ‘आहे रे’ आणि ‘नाही रे’ वर्गातील दरी अधिक रुंदावेल. दिल्ली निवडणुका, दिल्ली दंगली आणि आता तबलिगींच्या निमित्ताने रुजवलेले मुस्लिम द्वेषाचे पीक एव्हाना चांगलेच भरात आलेले असेल. कोरोनामुक्त होऊन आलेले रुग्ण, त्यांच्यासाठी आरोग्यसेवा देणारा नर्सिंग आणि इतर स्टाफ यांच्याविषयी अज्ञानातून निर्माण झालेली भीती अजून गेलेली नसेल. त्यामुळे यांना कुठे-कुठे अलिखित अस्पृश्यतेचा अनुभव येत असेल. गावात, गल्लीत येणार्‍या विक्रेत्यांकडे साशंकतेने पाहिले जात असेल. अशा काळात वरील प्रतिज्ञा आणि त्यामधील बांधवतेची भावना अधिक सजगतेने कृतीत आणल्या पाहिजेत.

संस्कृती आणि नागरिकता यांच्यातील सहसंबंध खूप गुंतागुंतीचा आहे. हे दोन्ही घटक एखाद्या समाजाच्या जडणघडणीत आणि व्यक्तीच्या सामाजिक जीवनात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात.

उदाहरण:

भारतामध्ये 'वसुधैव कुटुंबकम्' (संपूर्ण जग एक कुटुंब आहे) ही सांस्कृतिक संकल्पना आहे. यामुळे भारतीय नागरिक जगाकडे अधिक सहिष्णुतेने आणि सहानुभूतीने पाहतात. तसेच, 'अहिंसा' हे मूल्य भारतीय नागरिकत्वाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे.

निष्कर्ष:

संस्कृती आणि नागरिकता हे दोन्ही घटक एकमेकांशी जोडलेले आहेत. संस्कृती नागरिकांच्या विचारसरणीला आणि वर्तनाला आकार देते, तर नागरिकता त्या संस्कृतीला जतन आणि विकसित करण्याची संधी देते.