लोकसंख्याशास्त्र

भारतात लोकसंख्या शिक्षणाची आवश्यकता अनेक कारणांमुळे आहे:

• लोकसंख्या वाढ: भारताची लोकसंख्या वेगाने वाढत आहे. लोकसंख्या शिक्षणामुळे लोकसंख्येच्या वाढीचे दुष्परिणाम लोकांना समजतात.

  स्रोत:विकसपीडिया

• गरिबी आणि बेरोजगारी: जास्त लोकसंख्येमुळे गरिबी आणि बेरोजगारी वाढते. लोकसंख्या शिक्षणामुळे लोकांना लहान कुटुंबाचे महत्त्व समजते, ज्यामुळे ते चांगले जीवन जगू शकतात.

  स्रोत:भारत सरकार

• आरोग्य समस्या: जास्त लोकसंख्या असल्याने आरोग्य सेवांवर ताण येतो. लोकसंख्या शिक्षणामुळे लोकांना आरोग्य आणि कुटुंब नियोजन याबद्दल माहिती मिळते.
• पर्यावरणावर परिणाम: लोकसंख्या वाढल्यामुळे नैसर्गिक संसाधनांवर दबाव येतो, ज्यामुळे पर्यावरण समस्या वाढतात.
• सामाजिक विकास: लोकसंख्या शिक्षणामुळे महिला शिक्षण, बालविवाह प्रतिबंध, आणि लैंगिक समानता यांसारख्या सामाजिक विषयांवर जागरूकता येते.

या कारणांमुळे भारतात लोकसंख्या शिक्षण खूप महत्त्वाचे आहे.

अपेक्षित वय म्हणजे एखाद्या व्यक्तीच्या जन्माच्या वेळेस जगण्याची अपेक्षित संख्या. हे एक सांख्यिकीय माप आहे जे एखाद्या विशिष्ट लोकसंख्येतील सरासरी आयुष्य दर्शवते.

अपेक्षित वयावर परिणाम करणारे घटक:

• आहार: सकस आहार घेतल्यास अपेक्षित वय वाढते.
• जीवनशैली: नियमित व्यायाम आणि योग्य जीवनशैली अपेक्षित वय वाढवण्यास मदत करते.
• आरोग्य सेवा: चांगल्या आरोग्य सेवांच्या उपलब्धतेमुळे अपेक्षित वय वाढते.
• लिंग: स्त्रियांचे अपेक्षित वय पुरुषांपेक्षा जास्त असते.
• आर्थिक आणि सामाजिक स्थिती: चांगली आर्थिक आणि सामाजिक स्थिती असलेले लोक जास्त काळ जगतात.

अधिक माहितीसाठी, आपण खालील लिंकला भेट देऊ शकता: Wikipedia - Life Expectancy

लोकसंख्याशास्त्रीय वृद्धत्वाचे (Demographic aging) निर्देशांक खालीलप्रमाणे आहेत:

1. वृद्धत्वाचा निर्देशांक (Aging Index): हा निर्देशांक 60 वर्षे किंवा त्याहून अधिक वयाच्या लोकांची संख्या 0 ते 14 वर्षे वयोगटातील मुलांच्या संख्येच्या तुलनेत दर्शवतो.
2. मध्य वय (Median Age): लोकसंख्येचे दोन समान भाग करणारी वयाची आकडेवारी म्हणजे मध्य वय. याचा अर्थ, लोकसंख्येच्या 50% लोकांचे वय या आ Figures पेक्षा कमी असते, तर 50% लोकांचे वय या आ Figures पेक्षा जास्त असते.
3. Dependency Ratio (अवलंबित्व प्रमाण): हा निर्देशांकWorking age नसलेल्या (15 वर्षांपेक्षा कमी आणि 64 वर्षांपेक्षा जास्त वयाचे) लोकांचीWorking age लोकसंख्येशी तुलना करतो.
4. Potential Support Ratio (PSR): हा निर्देशांक 65 वर्षे व त्याहून अधिक वयाच्या प्रत्येक व्यक्तीमागे 15 ते 64 वर्षे वयोगटातील संभाव्य काम करणाऱ्या लोकांची संख्या दर्शवतो.

हे निर्देशांक लोकसंख्येच्या वयोमानाची कल्पना देतात आणि धोरणे ठरवण्यासाठी उपयुक्त ठरतात.

अधिक माहितीसाठी:

• United Nations - World Population Ageing Report

वृद्धांची संख्या वाढण्याची अनेक कारणे आहेत, त्यापैकी काही प्रमुख कारणे खालीलप्रमाणे आहेत:

• वैद्यकीय क्षेत्रात सुधारणा: आधुनिक वैद्यकीय तंत्रज्ञान आणि उपचारांमुळे मानवी आयुर्मान वाढले आहे. अनेक गंभीर आजारांवर नियंत्रण मिळवणे शक्य झाले आहे, ज्यामुळे वृद्ध लोक अधिक काळ जगू शकतात.
• आरोग्य सेवांची उपलब्धता: चांगली आरोग्य सेवा उपलब्धता आणि जनजागृतीमुळे लोकांचे आरोग्य सुधारले आहे. लसीकरण, नियमित तपासणी आणि योग्य उपचार यामुळे वृद्ध लोक अधिक निरोगी जीवन जगू शकतात.
• जीवनशैलीत बदल: लोकांच्या जीवनशैलीत सकारात्मक बदल झाले आहेत. संतुलित आहार, नियमित व्यायाम आणि तणावमुक्त जीवन यामुळे वृद्धांचे आरोग्य सुधारले आहे.
• जन्मदरात घट: अनेक देशांमध्ये जन्मदर घटला आहे, ज्यामुळे वृद्ध लोकांचे प्रमाण एकूण लोकसंख्येत वाढले आहे.
• सामाजिक आणि आर्थिक विकास: सामाजिक आणि आर्थिक विकासामुळे लोकांचे जीवनमान सुधारले आहे. चांगले शिक्षण, रोजगार आणि सामाजिक सुरक्षा योजनांमुळे वृद्धांना अधिक चांगले जीवन जगणे शक्य झाले आहे.

या कारणांमुळे जगभरात वृद्धांची संख्या वाढत आहे.

1. वाढती लोकसंख्या: भारतामध्ये वृद्ध लोकांची संख्या वाढत आहे. घटता जन्मदर आणि मृत्यूदर यामुळे वृद्धांचे प्रमाण वाढत आहे.

2. जागतिक प्रमाण: संयुक्त राष्ट्र संघाने केलेल्या पाहणीनुसार, 2025 साली भारतातील ज्येष्ठ लोकांची संख्या 17 कोटी 74 लाख होईल, जी जगातील ज्येष्ठ लोकांच्या 15 टक्के असेल.

3. ग्रामीण भागातील प्रमाण: भारतातील बहुतेक वृद्ध लोक ग्रामीण भागात राहतात. त्यामुळे त्यांना शहरांमध्ये मिळणाऱ्या सुविधांपासून वंचित राहावे लागते.

4. आर्थिक अवलंबित्व: अनेक वृद्ध लोक आर्थिकदृष्ट्या इतरांवर अवलंबून असतात. त्यामुळे त्यांना अनेक समस्यांना तोंड द्यावे लागते.

5. आरोग्य समस्या: वृद्धांना अनेक आरोग्यविषयक समस्या असतात. त्यांना नियमित वैद्यकीय तपासणी आणि उपचारांची आवश्यकता असते.

6. सामाजिक सुरक्षा: वृद्धांसाठी सामाजिक सुरक्षा योजनांची आवश्यकता आहे, जसे की वृद्धावस्था पेंशन योजना आणि आरोग्य विमा योजना.

7. सरासरी आयुर्मान: भारतामध्ये सरासरी आयुर्मान वाढत आहे, त्यामुळे वृद्धांची संख्या आणखी वाढण्याची शक्यता आहे.

8. कुटुंबातील स्थान: भारतीय संस्कृतीत वृद्धांना कुटुंबात आदराचे स्थान आहे. परंतु, आधुनिकीकरणामुळे या स्थितीत बदल होत आहे.

9. लैंगिक प्रमाण: भारतामध्ये पुरुषांच्या तुलनेत स्त्रियांचे प्रमाण कमी आहे, त्यामुळे वृद्ध स्त्रिया अधिक असुरक्षित जीवन जगतात.

10. साक्षरता: वृद्ध लोकांमध्ये साक्षरतेचे प्रमाण कमी आहे. त्यामुळे त्यांना शासकीय योजनांची माहिती मिळवण्यात अडचणी येतात.

लोकसंख्या शिक्षणाबद्दल नागरिकांचा दृष्टिकोन अनेक घटकांवर अवलंबून असतो, जसे की वय, शिक्षण, सामाजिक-आर्थिक स्थिती आणि सांस्कृतिक पार्श्वभूमी. काही सामान्य दृष्टिकोन खालीलप्रमाणे:

• जागरूकता आणि माहिती: अनेक नागरिकांना लोकसंख्या शिक्षण म्हणजे काय याबद्दल पुरेशी माहिती नसते. त्यामुळे, या विषयावर योग्य माहिती आणि जागरूकता वाढवणे आवश्यक आहे.
• गरज आणि महत्त्व: काही लोक लोकसंख्या शिक्षणाला आवश्यक मानतात, विशेषत: विकसनशील देशांमध्ये, जिथे लोकसंख्या वाढीचा दर जास्त आहे. त्यांना असे वाटते की यामुळे कुटुंबांचे नियोजन सुधारण्यास, आरोग्य चांगले राखण्यास आणि स्त्रियांचे सक्षमीकरण करण्यास मदत होते.
• सामाजिक आणि सांस्कृतिक दृष्टीकोन: काही समाजांमध्ये, कुटुंब नियोजन आणि लोकसंख्या नियंत्रणाबद्दल पारंपरिक आणि धार्मिक विचार असू शकतात. त्यामुळे, लोकसंख्या शिक्षणाचे कार्यक्रम तयार करताना या गोष्टी लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे.
• सरकारी धोरणे आणि योजना: सरकार लोकसंख्या नियंत्रणासाठी काय योजना राबवते आणि त्या योजना नागरिकांपर्यंत कशा पोहोचतात, यावरही लोकांचा दृष्टिकोन अवलंबून असतो.
• शिक्षणाची भूमिका: शाळा आणि शिक्षण संस्थांमध्ये लोकसंख्या शिक्षण किती प्रभावीपणे दिले जाते, यावर विद्यार्थ्यांचा आणि पालकांचा दृष्टिकोन अवलंबून असतो.

positive दृष्टिकोन:

• कुटुंब नियोजन: लोकसंख्या शिक्षणामुळे लोकांना कुटुंब नियोजन पद्धतींबद्दल माहिती मिळते, ज्यामुळे ते आपल्या कुटुंबाचा आकार ठरवू शकतात.
• आरोग्य सुधारणा: लैंगिक आणि प्रजनन आरोग्याबद्दल माहिती मिळाल्याने माता आणि बालमृत्यू दर कमी होतो.
• आर्थिक विकास: लोकसंख्या शिक्षणामुळे लोकसंख्या वाढ नियंत्रित राहते, ज्यामुळे देशाच्या आर्थिक विकासाला मदत होते.

negative दृष्टिकोन:

• गैरसमज: काही लोकांना असे वाटते की लोकसंख्या शिक्षण हे फक्त लोकसंख्या कमी करण्यावर लक्ष केंद्रित करते आणि ते त्यांच्या धार्मिक किंवा सांस्कृतिक मूल्यांच्या विरोधात आहे.
• सक्ती: काही वेळा सरकार लोकसंख्या नियंत्रणासाठी सक्तीचे उपाय करते, ज्यामुळे लोकांमध्ये नकारात्मक भावना निर्माण होते.

निष्कर्ष:

नागरिकांचा लोकसंख्या शिक्षणाबद्दलचा दृष्टिकोन सकारात्मक आणि नकारात्मक अशा दोन्ही प्रकारचा असू शकतो. जनजागृती, योग्य माहिती आणि सामाजिक-सांस्कृतिक मूल्यांचा आदर करून लोकसंख्या शिक्षणाला अधिक प्रभावी बनवता येऊ शकते.

अधिक माहितीसाठी:

• Population Education website

लोकसंख्येतील बदलास कारणीभूत असणारे घटक खालीलप्रमाणे आहेत:

• जन्मदर: जन्मदर म्हणजे एका वर्षात दर हजार लोकसंख्येमागे जन्माला येणाऱ्या जिवंत बालकांची संख्या. जन्मदर वाढल्यास लोकसंख्या वाढते.
• मृत्यूदर: मृत्यूदर म्हणजे एका वर्षात दर हजार लोकसंख्येमागे होणाऱ्या मृत्यूंची संख्या. मृत्यूदर घटल्यास लोकसंख्या वाढते.
• स्थलांतर: स्थलांतर म्हणजे लोकांचे एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी जाणे. स्थलांतर दोन प्रकारचे असते:
  • उत्प्रवास: लोकांचे एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी कायमचे वास्तव्य करण्यासाठी जाणे.
  • आगमन: लोकांचे दुसऱ्या ठिकाणाहून एका ठिकाणी कायमचे वास्तव्य करण्यासाठी येणे.
  उत्प्रवासामुळे लोकसंख्या घटते, तर आगमनामुळे लोकसंख्या वाढते.

इतर घटक: याव्यतिरिक्त, सामाजिक, आर्थिक, राजकीय आणि पर्यावरणीय घटक देखील लोकसंख्येच्या बदलांवर परिणाम करतात.

अधिक माहितीसाठी, आपण खालील संकेतस्थळांना भेट देऊ शकता:

• ब्रिटानिका - लोकसंख्या बदल
• डाउन टू अर्थ - लोकसंख्या वाढ आणि पर्यावरण