शैक्षणिक मानसशास्त्र

अध्ययन संक्रमण (Learning Transfer) म्हणजे एका परिस्थितीतून मिळवलेले ज्ञान, कौशल्ये किंवा क्षमता दुसऱ्या परिस्थितीत वापरणे किंवा लागू करणे.

• सकारात्मक संक्रमण: जेव्हा पूर्वीच्या अनुभवामुळे नवीन परिस्थितीत शिकणे सोपे होते, तेव्हा सकारात्मक संक्रमण होते. उदाहरणार्थ, सायकल चालवणारा माणूस स्कूटर लवकर शिकतो.
• नकारात्मक संक्रमण: जेव्हा पूर्वीच्या अनुभवामुळे नवीन परिस्थितीत शिकण्यात अडथळा येतो, तेव्हा नकारात्मक संक्रमण होते. उदाहरणार्थ, डाव्या बाजूने गाडी चालवण्याची सवय असलेल्या व्यक्तीला उजव्या बाजूने गाडी चालवताना अडचण येणे.
• शून्य संक्रमण: जेव्हा एका अनुभवाचा दुसऱ्या अनुभवावर कोणताही परिणाम होत नाही, तेव्हा शून्य संक्रमण होते.

अध्ययन संक्रमणाचे महत्त्व:

• नवीन गोष्टी शिकण्याची गती वाढवते.
• समस्या निराकरण करण्याची क्षमता सुधारते.
• शैक्षणिक आणि व्यावसायिक क्षेत्रात उपयुक्त ठरते.

अधिक माहितीसाठी, आपण खालील स्रोत पाहू शकता:

अध्ययनाचे मानसशास्त्र (Psychology of Learning) म्हणजे शिक्षण प्रक्रियेतील मानसिक, भावनिक, बौद्धिक व सामाजिक पैलूंचा अभ्यास होय. या शाखेमध्ये विद्यार्थ्यांचा अभ्यास कसा चालतो, ते कसे शिकतात, त्यांना काय अडचणी येतात, शिकण्याच्या पद्धती काय असतात, आणि शिक्षक त्यांना अधिक प्रभावीपणे कसे शिकवू शकतात – याचा अभ्यास केला जातो.

हे मानसशास्त्र विद्यार्थ्यांच्या वय, बुद्धिमत्ता, भावनिक स्थिती, प्रेरणा, लक्ष, स्मरणशक्ती, वर्तन, आणि सामाजिक वातावरण आदी घटकांचा अभ्यास करून अध्ययनाच्या प्रक्रियेला अधिक परिणामकारक बनवण्याचा प्रयत्न करते.

---

अध्ययनावर परिणाम करणारे घटक:

अध्ययनाच्या प्रक्रियेवर अनेक घटकांचा परिणाम होतो. ते खालीलप्रमाणे:

1. बौद्धिक क्षमता (Intellectual Ability):

बुद्धिमत्ता, चिंतनशक्ती, स्मरणशक्ती यांचा थेट परिणाम अध्ययनावर होतो.

उच्च बौद्धिक क्षमतेचे विद्यार्थी अधिक लवकर शिकतात.

2. प्रेरणा (Motivation):

अध्ययनाची दिशा व वेग प्रेरणेशी निगडित असतो.

अंतर्गत (स्वतःहून शिकण्याची इच्छा) व बाह्य (गुरुजनांचे प्रोत्साहन, बक्षीस) प्रेरणा दोन्ही प्रकार अभ्यासात मदत करतात.

3. लक्ष व एकाग्रता (Attention and Concentration):

अभ्यास करताना लक्ष विचलित होणे ही मुख्य अडचण असते.

एकाग्रता अधिक असेल तर शिकण्याची गुणवत्ता वाढते.

4. भावनिक स्थिती (Emotional State):

चिंता, भीती, नैराश्य यामुळे अध्ययनावर नकारात्मक परिणाम होतो.

सकारात्मक भावना अभ्यासात रस निर्माण करतात.

5. शारीरिक आरोग्य (Physical Health):

अस्वस्थता, थकवा, आजारपण अभ्यासावर परिणाम करतो.

चांगले आरोग्य म्हणजे चांगली स्मरणशक्ती व अधिक काळ अभ्यासाची क्षमता.

6. परिवार व सामाजिक वातावरण (Family and Social Environment):

घरातील शांतता, पालकांचे सहकार्य, शैक्षणिक वातावरण शिकण्यास पोषक ठरते.

मित्रपरिवाराची सकारात्मक साथसुद्धा महत्वाची असते.

7. अध्ययनाची पद्धत (Study Methods):

योग्य अध्ययनपद्धती (टाइमटेबल, पुनरावृत्ती, लेखन, अभ्यासक्रमाचे विभाजन) विद्यार्थ्याला अधिक परिणामकारक बनवते.

8. शिक्षकांचे मार्गदर्शन (Teacher's Guidance):

शिक्षकांच्या शिकवण्याची पद्धत, संवादकौशल्य, आणि विद्यार्थ्यांशी असलेले नाते यांचा अभ्यासावर मोठा परिणाम होतो.

9. शिक्षणसामग्री व साधने (Learning Material & Tools):

पुस्तकांची गुणवत्ता, तंत्रज्ञानाचा वापर, व्हिज्युअल सामग्री, वर्कबुक्स व प्रॅक्टिकल सराव हे शिकण्यास सहाय्यक ठरतात.

---

उपसंहार:

अध्ययनाचे मानसशास्त्र म्हणजे शिक्षणातील संपूर्ण मानसिक प्रक्रियेचा अभ्यास होय. शिकण्यावर परिणाम करणारे अनेक घटक असतात, आणि हे घटक ओळखून त्यानुसार योग्य योजना केल्यास अध्ययन अधिक प्रभावी बनू शकते.

.

गॅग्नेची श्रेणीबद्ध अध्ययन उपपत्ती (Gagne's Hierarchy of Learning) रॉबर्ट गॅग्ने यांनी मांडली. या उपपत्तीत अध्ययनाचे आठ प्रकार सांगितले आहेत, जे एका श्रेणीबद्ध स्वरूपात आयोजित केले आहेत. याचा अर्थ असा आहे की उच्च स्तरावरील शिक्षण घेण्यासाठी, आधीच्या स्तरांवरील शिक्षण पूर्ण करणे आवश्यक आहे.

गॅग्ने यांच्या मते, शिक्षण एका विशिष्ट क्रमाने होते आणि प्रत्येक प्रकारच्या शिक्षणासाठी विशिष्ट कौशल्ये आणि क्षमता आवश्यक असतात. ह्या उपपत्तीनुसार, शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांना शिकवताना या श्रेणीबद्ध रचनेचा विचार करणे आवश्यक आहे.

गॅग्ने यांनी अध्ययनाचे खालील आठ प्रकार सांगितले आहेत:

1. संज्ञानात्मक अध्ययन (Signal Learning): हा सर्वात मूलभूत प्रकार आहे. यात, व्यक्ती विशिष्ट संकेताला प्रतिक्रिया देणे शिकते. उदाहरणार्थ, लाल दिवा पाहिल्यावर थांबणे.
2. उद्दीपक-प्रतिक्रिया अध्ययन (Stimulus-Response Learning): यात, व्यक्ती विशिष्ट उद्दिपकाला विशिष्ट प्रतिक्रिया देणे शिकते. उदाहरणार्थ, 'मांजर' शब्द ऐकल्यावर मांजराचे चित्र डोळ्यासमोर येणे.
3. साखळी अध्ययन (Chaining): यात, व्यक्ती दोन किंवा अधिक उद्दीपक-प्रतिक्रियांच्या साखळ्या एकत्र जोडायला शिकते. उदाहरणार्थ, सायकल चालवणे.
4. शाब्दिक साहचर्य (Verbal Association): ही एक प्रकारची साखळी आहे, जी शाब्दिक स्वरूपात असते. उदाहरणार्थ, भाषा शिकणे.
5. भेदभाव अध्ययन (Discrimination Learning): यात, व्यक्ती दोन किंवा अधिक उद्दीपकांमधील फरक ओळखायला शिकते आणि त्यानुसार प्रतिक्रिया देते. उदाहरणार्थ, विविध प्रकारच्या रंगांमधील फरक ओळखणे.
6. संकल्पना अध्ययन (Concept Learning): यात, व्यक्ती वस्तूंना किंवा घटनांना त्यांच्या सामाईक गुणधर्मांवर आधारित गटांमध्ये वर्गीकृत करायला शिकते. उदाहरणार्थ, फळे आणि भाज्या यांच्यातील फरक ओळखणे.
7. नियम अध्ययन (Rule Learning): यात, व्यक्ती दोन किंवा अधिक संकल्पनांमधील संबंध ओळखायला शिकते आणि नियम तयार करते. उदाहरणार्थ, 'जर-तर'चे नियम शिकणे.
8. समस्या- निराकरण (Problem Solving): हा अध्ययनाचा सर्वात उच्च स्तर आहे. यात, व्यक्ती नियम आणि संकल्पनांचा वापर करून नवीन समस्यांचे निराकरण करायला शिकते. उदाहरणार्थ, गणितीय समस्या सोडवणे.

गॅग्ने यांच्या उपपत्तीनुसार, शिक्षण प्रक्रिया अधिक प्रभावी होण्यासाठी, शिक्षकांनी या श्रेणीबद्ध रचनेचा वापर करून विद्यार्थ्यांना योग्य क्रमाने मार्गदर्शन करणे आवश्यक आहे.

अधिक माहितीसाठी, आपण खालील संकेतस्थळांना भेट देऊ शकता:

• Instructional Design Website

वर्ग पातळीवरील पिअरचे (Peer) काही प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत:

1. पिअर ट्युटरिंग (Peer Tutoring):

   यात एक विद्यार्थी दुसऱ्या विद्यार्थ्याला शिकवतो. ज्या विद्यार्थ्याला संकल्पना समजायला जड जात आहे, त्याला दुसरा विद्यार्थी समजावून सांगतो.

2. पिअर लर्निंग (Peer Learning):

   विद्यार्थी एकमेकांच्याKnowledge (ज्ञानात) भर घालण्यासाठी Group (गट) तयार करून शिकतात.

3. पिअर assessment (पिअर मूल्यांकन):

   यामध्ये विद्यार्थी एकमेकांच्या कामाचं, Performance (क्षमतेचं) मूल्यांकन करतात आणि Feedback (प्रतिक्रिया) देतात.

4. सहकारी शिक्षण (Collaborative Learning):

   विद्यार्थी एकत्रितपणे Project (प्रकल्प) किंवा Task (कार्य) पूर्ण करतात.

5. Group Discussion (सामूहिक चर्चा):

   एखाद्या विषयावर विद्यार्थी एकत्रितपणे चर्चा करतात आणि माहितीची देवाणघेवाण करतात.

हे विविध प्रकार विद्यार्थ्यांना एकमेकांकडून शिकण्यास आणि विकसित होण्यास मदत करतात.

विद्यार्थ्यांमध्ये सर्जनशीलता विकसित करण्यासाठी शिक्षक म्हणून आपण खालील कृती टाळल्या पाहिजेत:

• सृजनशीलतेला दाबणे: विद्यार्थ्यांच्या कल्पनांना आणि विचारांना विरोध करणे किंवा त्यांना कमी लेखणे.
• एकच विचार पुढे ठेवणे: एकाच उत्तरावर किंवा पद्धतीने जोर देणे, इतर शक्यतांना वाव न देणे.
• मूल्यांकनाची भीती: सतत मूल्यांकनाची भीती दाखवणे, ज्यामुळे विद्यार्थी नवीन गोष्टी करून पाहण्यास कचरतात.
• वेळेचे बंधन: सर्जनशील कार्यांसाठी पुरेसा वेळ न देणे, घाई करणे.
• पर्यावरणाचा अभाव: विद्यार्थ्यांना प्रयोग करण्यासाठी सुरक्षित आणि उत्तेजित वातावरण न देणे.
• प्रोत्साहन न देणे: विद्यार्थ्यांच्या प्रयत्नांना प्रोत्साहन न देणे किंवा त्यांची प्रशंसा न करणे.

या कृती टाळल्यास, शिक्षक विद्यार्थ्यांमध्ये सर्जनशीलता वाढवू शकतात.

ब्लूमचे भावनिक वर्गीकरण (Bloom's Affective Taxonomy) हे शिक्षण क्षेत्रातील एक महत्त्वाचे वर्गीकरण आहे. हे वर्गीकरण विद्यार्थ्यांच्या भावनिक विकासाच्या विविध स्तरांचे वर्णन करते.

हे वर्गीकरण शिक्षकांना भावनिक उद्दिष्ट्ये निश्चित करण्यासाठी आणि विद्यार्थ्यांच्या भावनिक विकासाचे मूल्यांकन करण्यासाठी उपयुक्त ठरते.