माहिती अधिकार
माहिती अधिकार (Right to Information - RTI) कसा वापरावा आणि त्याची प्रक्रिया:
माहिती अधिकार कायदा, 2005 हा भारताच्या संसदेने पारित केलेला एक कायदा आहे. या कायद्यानुसार, भारतातील कोणताही नागरिक सरकारी कार्यालयांमधून माहिती मागवू शकतो.
अर्ज करण्याची प्रक्रिया:
- अर्ज कोणाला करावा: ज्या सरकारी विभागाकडून माहिती हवी आहे, त्यांच्या जन माहिती अधिकाऱ्याला (Public Information Officer - PIO) अर्ज करावा.
- अर्ज कसा करावा: अर्ज साध्या कागदावरformat मध्ये टाईप करून किंवा handwriting मध्ये legible अक्षरात लिहावा.
- आपले नाव, पत्ता, संपर्क क्रमांक (phone number) नमूद करावा.
- काय माहिती हवी आहे, ती स्पष्टपणे मांडावी.
- आवश्यक शुल्क भरावे.
- अर्ज करण्याची फी:
- केंद्र सरकार: 10 रुपये (कोर्ट फी स्टॅम्प किंवा पोस्टल ऑर्डरद्वारे भरू शकता).
- राज्य सरकार: राज्य सरकारनुसार शुल्क वेगवेगळे असू शकते.
- अर्ज पाठवण्याची पद्धत: अर्ज पोस्टाने किंवा प्रत्यक्ष जाऊन संबंधित कार्यालयात जमा करू शकता.
माहिती मिळवण्याची वेळ मर्यादा:
- सामान्यतः, माहिती 30 दिवसांच्या आत मिळायला हवी.
- जर माहिती तुमच्या जीविताशी संबंधित असेल, तर ती 48 तासांच्या आत मिळणे आवश्यक आहे.
जर माहिती वेळेवर नाही मिळाली तर:
- तुम्ही प्रथम अपील (First Appeal) दाखल करू शकता. हे अपील जन माहिती अधिकाऱ्याच्या (PIO) वरिष्ठ अधिकाऱ्याकडे करावे लागते.
- जर प्रथम अपिलातूनही समाधान न झाल्यास, तुम्ही राज्य माहिती आयोगाकडे (State Information Commission) दुसरे अपील (Second Appeal) दाखल करू शकता.
माहिती अधिकार कायद्याचे फायदे:
- सरकारी कामात पारदर्शकता (transparency) येते.
- भ्रष्टाचार (corruption) कमी होतो.
- नागरिकांना सरकारी कामांची माहिती मिळते.
अधिक माहितीसाठी:
अपंग व्यक्तीला फसवून, खोटं बोलून काही लोकांनी कागदपत्रांवर सह्या घेतल्या असल्यास, खालील उपाय केले जाऊ शकतात:
फसवणूक आणि खोट्या कागदपत्रांवर सह्या घेतल्याबद्दल पोलिसात तक्रार दाखल करा. भारतीय दंड विधान (IPC) अंतर्गत फसवणूक,documents forgery आणि गुन्हेगारी षडयंत्राच्या कलमांनुसार गुन्हा दाखल होऊ शकतो.
ताबडतोब फौजदारी वकील (criminal lawyer) आणि दिवाणी वकिलाचा (civil lawyer) सल्ला घ्या. ते तुम्हाला योग्य मार्गदर्शन करू शकतील आणि न्यायालयात खटला दाखल करण्यास मदत करू शकतील.
तुम्ही दिवाणी न्यायालयात (civil court) याचिका दाखल करून कागदपत्रे रद्द करण्याची मागणी करू शकता. तसेच, फसवणूक करणाऱ्या लोकांवर नुकसान भरपाईचा दावा (claim for compensation) देखील दाखल करू शकता.
ज्या विभागाशी संबंधित कागदपत्रे आहेत, त्या विभागात अर्ज करून फसवणुकीची माहिती द्या. उदाहरणार्थ, जमीन संबंधित कागदपत्रे असतील तर भूमी अभिलेख विभागात (land record department) तक्रार करा.
अपंग व्यक्तींच्या मानवाधिकारांचे उल्लंघन झाल्यास, राज्य मानवाधिकार आयोगाकडे (state human rights commission) तक्रार दाखल करू शकता.
अपंग व्यक्तींसाठी असलेल्या सरकारी योजना आणि मदतीमध्ये फसवणूक झाल्यास, समाज कल्याण विभागात (social welfare department) तक्रार करा.
अनेक स्वयंसेवी संस्था (NGOs) आणि सरकारी योजना अपंग व्यक्तींना मोफत कायदेशीर मदत पुरवतात. त्यांची मदत घ्या.
फसवणूक झालेल्या कागदपत्रांची मूळ प्रत (original copies) आणि झेरॉक्स प्रती (xerox copies) जपून ठेवा. हे पुरावे म्हणून उपयोगी ठरतील.
या घटनेचे साक्षीदार असल्यास, त्यांची माहिती मिळवा आणि त्यांचे जबाब नोंदवा.
कोणत्याही कागदपत्रावर सही करण्यापूर्वी ते व्यवस्थित वाचा आणि समजून घ्या. मदतीसाठी नेहमी विश्वासू व्यक्तीची सोबत घ्या.
हे सर्व उपाय तुम्हाला न्याय मिळवून देण्यासाठी मदत करू शकतात.
माहिती अधिकार (RTI) कायद्यातून काही माहिती वगळता येते, परंतु काही माहिती अशी आहे जी वगळता येत नाही. RTI कायद्यानुसार, खालील माहिती सहसा वगळता येत नाही:
- भ्रष्टाचार आणि मानवाधिकार उल्लंघनाशी संबंधित माहिती: जर माहिती भ्रष्टाचार किंवा मानवाधिकार उल्लंघनाशी संबंधित असेल, तर ती सहसा उघड करावी लागते.1
- जनहितार्थ आवश्यक माहिती: जर माहिती जनहितार्थ आवश्यक असेल, तर ती उघड करणे आवश्यक आहे, जरी ती माहिती इतर कायद्यांनुसार गुप्त ठेवण्याची तरतूद असली तरी.1
- विशिष्ट कालावधीनंतरची माहिती: काही विशिष्ट कालावधीनंतर, जसे की 20 वर्षे, गुप्त ठेवलेली माहिती देखील उघड करणे आवश्यक असते.1
याव्यतिरिक्त, RTI कायद्याच्या कलम 8 मध्ये काही अपवाद दिलेले आहेत, ज्यानुसार काही माहिती उघड करण्यास मनाई आहे. परंतु, जर जनहित त्या माहितीच्या গোপনীয়तेलाoverride करत असेल, तर ती माहिती उघड करावी लागू शकते.
माहिती अधिकार कायद्यामुळे (Right to Information Act) शासनयंत्रणेमध्ये व्यवहारात उत्तरदायित्व आणि लोकसहभाग वाढीस लागला आहे.
कसे:
- उत्तरदायित्व (Accountability): माहिती अधिकारामुळे शासनाला त्यांच्या कामांची माहिती जनतेला देणे बंधनकारक आहे. त्यामुळे शासकीय अधिकारी आणि कर्मचाऱ्यांवर त्यांच्या कामांसाठी जबाबदारी निश्चित होते.
- पारदर्शकता (Transparency): या कायद्यामुळे शासकीय कामांमध्ये पारदर्शकता आली आहे. लोकांना सरकार काय करत आहे, हे जाणून घेण्याचा हक्क मिळाला आहे.
- भ्रष्टाचार कमी (Reduced Corruption): माहिती अधिकारामुळे शासकीय कामांमधील भ्रष्टाचार उघडकीस येण्यास मदत झाली आहे.
- लोकसहभाग (Public Participation): लोकांना माहिती मिळाल्यामुळे ते शासकीय धोरणांवर आणि निर्णयांवर अधिक प्रभावीपणे प्रतिक्रिया देऊ शकतात. यामुळे लोकशाही प्रक्रियेत नागरिकांचा सहभाग वाढला आहे.
प्राथमिक इतिहासाचे महत्त्व खालीलप्रमाणे आहे:
- भूतकाळाची माहिती: प्राथमिक इतिहास आपल्याला भूतकाळातील घटना, संस्कृती आणि जीवनशैली यांबद्दल माहिती देतो. यामुळे आपल्याला आपले मूळ आणि विकास कसा झाला हे समजते.
- वर्तमानाला समजून घेणे: भूतकाळाचा अभ्यास करून आपण वर्तमानकाळातील समस्या आणि परिस्थिती चांगल्या प्रकारे समजू शकतो. इतिहासातील चुका टाळण्यास आणि योग्य निर्णय घेण्यास मदत होते.
- संस्कृती आणि परंपरांचे जतन: इतिहास आपल्याला आपल्या संस्कृती, परंपरा आणि मूल्यांची माहिती देतो. हे ज्ञान आपल्याला आपली ओळख जपण्यास आणि भावी पिढ्यांसाठी ते जतन करण्यास मदत करते.
- धडे आणि प्रेरणा: इतिहासातील महान व्यक्ती आणि घटनांपासून आपल्याला प्रेरणा मिळते. त्यांच्याकडून आपण धैर्य, त्याग आणि नेतृत्व गुण शिकतो.
- राष्ट्रीय एकात्मता:ortance of History इतिहास आपल्याला राष्ट्रीय एकात्मता आणि देशभक्तीची भावना वाढवण्यास मदत करतो.ortance of History
थोडक्यात, प्राथमिक इतिहास आपल्याला भूतकाळ, वर्तमान आणि भविष्य यांबद्दल महत्त्वपूर्ण माहिती देतो आणि एक चांगले जीवन जगण्यास मदत करतो.
अग्निशामक यंत्र (Fire extinguisher) वापरण्यासाठी पास (PASS) ही एक सोपी पद्धत आहे. या पद्धतीने तुम्ही सहजपणे आग विझवू शकता:
-
P (Pull): अग्निशामक यंत्रावरील पिन काढा.
पिन काढल्याने यंत्र कार्यान्वित (activate) होते.
-
A (Aim): नोजल (nozzle) आगीच्या दिशेने धरा.
आगीच्या मुळावर (base) निशाणा साधा.
-
S (Squeeze): हँडल (handle) दाबा.
हँडल दाबल्याने अग्निशामक यंत्रातून आग विझवणारे रसायन बाहेर पडते.
-
S (Sweep): नोजलला आगीच्या दिशेने डावीकडून उजवीकडे फिरवा.
आग पूर्णपणे विझवण्यासाठी नोजल सतत फिरवत राहा.
टीप:
- अग्निशामक यंत्र वापरण्यापूर्वी ते व्यवस्थित तपासा.
- आग मोठी असल्यास अग्निशामक यंत्राचा वापर न करता अग्निशमन दलाला (fire department) बोलवा.