व्यसन

 * इच्छाशक्ती मजबूत करा: तंबाखू सोडण्याचा निर्णय घेणे ही पहिली पायरी आहे. स्वतःला प्रेरित ठेवा आणि सकारात्मक विचारांवर लक्ष केंद्रित करा.

 * डॉक्टरांचा सल्ला घ्या: डॉक्टर तुम्हाला तंबाखू सोडण्यासाठी औषधे किंवा इतर उपचारांची शिफारस करू शकतात.

 * निकोटिन रिप्लेसमेंट थेरपी: निकोटिन पॅच, गम किंवा नाकपुडी यांसारख्या निकोटिन रिप्लेसमेंट थेरपीचा वापर करून तुम्ही निकोटिनच्या इच्छेला कमी करू शकता.

 * तणाव व्यवस्थापन: तणाव हा तंबाखूच्या व्यसनाला कारणीभूत असू शकतो. योग, ध्यान, व्यायाम यासारख्या तणाव व्यवस्थापन तंत्रांचा वापर करा.

 * समर्थन घ्या: कुटुंब, मित्र किंवा सहाय्य गटांकडून समर्थन घ्या.

 * व्यस्त रहा: जेव्हा तुम्हाला तंबाखूची इच्छा वाटेल तेव्हा स्वतःला व्यस्त ठेवा.

 * नवीन छंद विकसित करा: नवीन छंद विकसित करून तुम्ही तंबाखूच्या विचारांपासून लक्ष विचलित करू शकता.

 * धैर्य ठेवा: तंबाखू सोडणे ही प्रक्रिया काही काळासाठी कठीण असू शकते. परंतु धैर्य ठेवा आणि सकारात्मक रहा.

आयुर्वेदिक उपाय:

 * दालचिनी: जेव्हा तुम्हाला तंबाखूची इच्छा वाटेल तेव्हा तुमच्या तोंडात दालचिनीचा तुकडा ठेवा.

 * व्हिटॅमिन सी: संत्री, पेरू, किवी, स्ट्रॉबेरी यांसारखे व्हिटॅमिन सी समृद्ध पदार्थ खा.

 * दूध: दूध प्यायल्याने तंबाखूची इच्छा कमी होऊ शकते.

महत्वाचे:

 * तंबाखू सेवन करणे आरोग्यासाठी खूप हानिकारक आहे.

 * तंबाखू सोडल्याने तुमचे आरोग्य सुधारेल आणि तुम्हाला दीर्घायुष्य मिळेल.

 * जर तुम्ही स्वतःहून तंबाखू सोडू शकत नसाल तर डॉक्टरांचा सल्ला घ्या.

नोट: ही माहिती फक्त सामान्य माहितीसाठी आहे. कोणताही उपाय करण्यापूर्वी डॉक्टरांचा सल्ला घेणे आवश्यक आहे.

व्यसनाचे दुष्परिणाम यावर आधारित काही घोषवाक्ये:

• व्यसन म्हणजे विनाशाचा मार्ग!
• व्यसन सोडा, जीवन जोडा!
• व्यसनमुक्त जीवन - आनंदी जीवन.
• दारू पिणे आरोग्याला हानिकारक आहे.
• सिगारेट ओढणे म्हणजे स्वतःला आगीत ढकलणे.
• तंबाखू खाणे म्हणजे मृत्यूला आमंत्रण देणे.
• व्यसन टाळा, भविष्य उजळा.
• व्यसनमुक्त समाज - सशक्त समाज.

हे घोषवाक्य लोकांना व्यसनांपासून दूर राहण्यास प्रवृत्त करतील.

तंबाखूच्या सेवनामुळे ताकत कमी होते

तंबाखूच्या सेवनामुळे शारीरिक ताकत कमी होते आणि त्यामुळे सहनशीलता ढासळते. तंबाखू सेवनाने तोंडाची दुर्गंधी, केसांची दुर्गंधी, डोळ्यांखाली काळेपणा येणे, दातांना इजा पोहोचणे हे परिणाम होतात. जर गरोदर स्त्री धूम्रपान करत असेल तर त्यांच्यात गर्भपाताच्या समस्या निर्माण होतात, मूल कमी वजनाचे भरते, बाळाचा अचानक मृत्यू देखील होऊ शकतो. तंबाखूच्या सेवनाने पुरुषांमध्ये नपुंसकत्व निर्माण होते. जगात दर आठ सेकंदात एका व्यक्तीचा मृत्यू धूम्रपान केल्यामुळे होतो. एवढे दूरगामी दुष्परिणाम करणारे रोग होत असले तरी तंबाखू खाणारे मात्र याला डोळेझाकून सेवन करतात.

उदा. एखादे लहानसे काम असून सुद्धा त्याला दुसऱ्याची गरज/आवश्यकता लागत असेल, तर तो दुसऱ्यावर अवलंबून असणे.

मोबाईलचे व्यसन 

पूर्वी ट्रेनमध्ये माणसं पुस्तकात, वर्तमानपत्रात बुडालेली असायची. आता व्हॉट्सअॅपमध्ये गुंगलेली असतात. इयरफोन्स लावल्यावर तर आपण आसपासच्या जगाशी संबंध नसल्यासारखे वावरतो. मोबाइलने आपल्याला लांबच्या माणसांशीही जोडलं हे खरं आहे पण, आसपासच्या माणसांपासून तोडलंय हे नाकारता येणार नाही. या स्मार्टफोनच्या लाटेत वाहवत जायचं की, स्मार्टपणे त्याचा वापर करायचा हे आपलं आपणच ठरवायचंय.

मध्यंतरी कोणीतरी एक ‘एसएमएस’ पाठवला होता. तो वाचून हसायला तर आलंच; पण हसता हसता अंतर्मुखही झालो. पूर्वी एकमेकांना भेटल्यावर लोक विचारत, ‘कसे आहात?’ आजकाल विचारतात, ‘तुमच्याकडे छोट्या पिनचा चार्जर आहे?’

तुमच्यापैकीही बऱ्याच जणांनी हा मेसेज वाचला असेल. खरंच आपण तंत्रज्ञानाच्या एवढ्या आहारी गेलो आहोत का? हा प्रश्न मी स्वतःलाच विचारला आणि उत्तर ‘हो,’ असं आलं.

कोणतंही हॉटेल असो वा कॉफी शॉप! जिथं लोक एकत्र येतात, असं कोणतंही ठिकाण असलं तरी आपण प्रत्येकजण लोकांच्या घोळक्यात एकएकटे असतो. कारण आपण आपल्या फोनसोबत असतो.

तरुणाईमध्ये मोबाइल फोन हा तर ‘स्टेटस सिम्बॉल’ आहे. कोणाचा मोबाइल फोन किती मोठा, किती महाग, ‘अॅप’चं वैविध्य, यावर तुमचं, तुमच्या गटातलं स्थान ठरत असेल, तर थोडं थांबून विचार करायची गरज आहे.

पुनीत, समीर, अॅनी आणि जॉशुआ हे अगदी शाळेपासूनचे मित्र. यांचे आई-वडील पण एकमेकांच्या चांगल्या ‌परिचयाचे असल्यामुळं एकमेकांच्या घरी कधीही आणि कितीही वेळ जाऊन बसण्याबद्दल कोणाचाच आक्षेप नसतो. शाळेत असताना ही मुलं खूप अॅक्टिव्ह होती; पण कॉलेजात गेल्यापासून मात्र ही मुलं सारखी आपापल्या घरात बसून आपल्या मोबाइल फोनवर काहीतरी करत असतात. त्यांचे आई-वडीलही त्यांच्या या सवयीला कंटाळले होते. त्यांच्या या सवयीतून त्यांना बाहेर काढणं गरजेचं होतं. यासाठी चौघांना एकत्र बोलावून त्यांची भेट घेतली. सुरुवातीला या भेटीचं प्रयोजन त्यांना कळलंच नाही; कारण त्यांच्या मते ते मेसेजेसद्वारे ते सततच ‘कनेक्टेड’ असतात; पण ‘व्हर्च्युअली कनेक्टेड’ आणि खरंखुरं कनेक्शन यातला फरक समजावून देण्याची हीच वेळ होती. तरुण वर्गाची एक फार भारी गोष्ट असते. नीट पटवून दिलं, तर कोणताही बदल ते पटकन स्वीकारतात. ही चौघंही त्याला अपवाद नव्हती. बरेच दिवसांत एकमेकांबरोबर ‘क्वालिटी टाइम’ व्यतीत न केल्याचं त्यांच्या आईवडिलांनी निदर्शनास आणून दिलं आणि दुसऱ्याच दिवशीचं एक छोटसं आउटिंग त्यांच्यासाठी योजलं. अट फक्त एवढीच होती, की बाहेर जाताना आपल्या पालकांना फोन करण्याव्यतिरिक्त कोणीही मोबाइल फोन वापरणार नाही. या मोबाइलविनाच्या सहलीने त्यांची त्यांनाच चूक कळून आली. मोबाइलच्या अडथळ्याशिवाय आज कितीतरी ‌महिन्यांनी त्यांनी एकमेकांशी भरभरून संवाद साधला होता. इतक्या दिवसांमध्ये आपल्या आजूबाजूला चाललेल्यापैकी ८० टक्के गोष्टींचा आपल्याला पत्ताही नाहीये, हे त्यांना कळलं. शेवटी ‘एसएमएस’ किंवा ‘व्हॉट्स अॅप’ प्रत्यक्ष भेटीची जागा कशी घेऊ शकणार? मोबाइल फोनमुळे आपण लांब असलेल्यांशी ‘कनेक्टेड’ असतो; पण शेजारी बसलेल्यापासून खूप लांब तर जात नाही ना, हे पाहण्याची हीच ती वेळ.

याविषयी आणखीही काही इंटरेस्टिंग माहिती आहे, ती Nomophobia बद्दल (No mobile phobia अशी या शब्दाची फोड आहे.)

Hydrophobia (पाण्याची भीती), Acrophobia (उंचीची भिती), Claustrophobia (बंद जागांची भीती) याप्रमाणेच Nomophobia ही म्हणे मोबाइल फोनपासून दूर जाण्याची भीती होय.

या Phobia बद्दल मानसशास्त्रीय माहिती अजून पडताळून पाहायची आहे; पण या Nomophobia ची जी लक्षणं सांगितली, ती आपल्याला स्वतःत आढळतात का, हे पाहायला हवं. आढळल्यास आपण मोबाइल फोनचं व्यसन थोडं कमी करायचं, बस्स!

मोबाईल खिशात नसतानाही ‘व्हायब्रेट’ झाल्याचा भास होणं.

रात्री झोपेतून जाग आल्यावर उशाशी ठेवलेला मोबाइल फोन चाचपून पाहणं.

मोबाइल हाताला न लागल्यास, पटकन उठून तो शोधणं.

मोबाइल आपल्या दृष्टीक्षेपापलिकडे जाऊ न देणं.

मोबाइलचा रिंगर आणि मेसेज अलर्ट वाजला नसला, तरीही दर काही मिनिटांनी मोबाइल पाहणं.

अगदी शास्त्रीय किंवा वैद्यकीय बाजूंनी खोलात शिरलं नाही, तरी ‘अति सर्वत्र वर्जयेत’ हे जाणून आपल्या मोबाइल फोनशी संबंधित सवयींमध्ये बदल घडवण्यात तोटा नक्कीच नाही.

मोबाइल फोन ही एक क्रांती आहे, ज्यामुळे आपली खूप मोठी सोय झाली आहे; पण या सोयीचं गरजेत आणि गरजेचं व्यसनात रुपांतर होऊ न देण्यातच हुशारी आहे. मग देऊया का थोडं लक्ष आपल्याही सवयींकडे? विनाअडथळा जेवायला काय हरकत आहे? मित्रांबरोबर कॉफी पिताना गप्पा आणि कॉफीचाच आस्वाद घेऊ या. त्यात मोबाइलची लुडबुड हवी कशाला? घरच्यांना भेटल्यावर मोबाइल थोडे बाजूला ठेऊ ना. एकमेकांच्या फोन्सविषयी माहिती घेण्यापेक्षा आयुष्याविषयी जाणून घेणं जास्त महत्त्वाचं आहे की नाही!

व्यसनाधीनता: एक गंभीर समस्या

व्यसनाधीनता म्हणजे एखाद्या गोष्टीची सवय लागणे आणि त्यातून बाहेर न पडता येणे. व्यसन मग ते कोणत्याही गोष्टीचे असो, ते शरीरासाठी आणि मनासाठी हानिकारक असते.

व्यसनाचे प्रकार:

• धूम्रपान: सिगारेट, विडी, तंबाखू इत्यादी.
• मद्यपान: दारू पिणे.
• ड्रग्ज: हे heroin, cocaine सारखे अमली पदार्थ आहेत.
• इतर: जुगार खेळणे, व्हिडिओ गेम्स खेळणे, सोशल मीडिया वापरणे इत्यादी.

व्यसनाची कारणे:

• संगती: मित्रांच्या दबावामुळे किंवा वाईट संगतीत लागल्याने व्यसन लागू शकते.
• तणाव: काही लोक तणाव कमी करण्यासाठी व्यसन करतात.
• curiosity: काही लोक फक्त Try करूण पाहण्यासाठी व्यसन सुरू करतात आणि त्यात अडकतात.
• अनुकरण: काहीजण मोठ्यांचे किंवा इतरांचे पाहून व्यसन करतात.

व्यसनाचे दुष्परिणाम:

• शारीरिक समस्या: व्यसनामुळे हृदयविकार, फुफ्फुसांचे आजार, यकृताचे आजार आणि कर्करोग यांसारख्या गंभीर समस्या उद्भवू शकतात.
• मानसिक समस्या: व्यसनामुळे चिंता, नैराश्य आणि इतर मानसिक समस्या वाढू शकतात.
• आर्थिक नुकसान: व्यसनामुळे पैशाची बर्बादी होते आणि आर्थिक अडचणी येतात.
• सामाजिक समस्या: व्यसनामुळे कुटुंबात आणि समाजात भांडणे होतात आणि संबंध बिघडतात.

व्यसनमुक्ती:

व्यसन सोडणे कठीण आहे, पण अशक्य नाही. योग्य उपचार आणि मदतीने व्यसनमुक्त जीवन जगता येते.

• समर्पण: स्वतःची इच्छाशक्ती आणि निर्धार खूप महत्वाचा आहे.
• समुपदेशन: मानसोपचारतज्ज्ञांकडून समुपदेशन घेणे.
• उपचार: काही प्रकरणांमध्ये औषधोपचार आणि पुनर्वसन केंद्रात दाखल करणे आवश्यक असते.
• आधार गट: व्यसनमुक्त झालेल्या लोकांच्या गटात सामील होणे.

अधिक माहितीसाठी काही उपयुक्त संकेतस्थळे:

• जागतिक आरोग्य संघटनेची (WHO) वेबसाइट: https://www.who.int/substance_abuse/en/
• Ministry of Social Justice and Empowerment: https://socialjustice.gov.in/

व्यसनाचे दुष्परिणाम यावर आधारित काही घोषवाक्ये:

• व्यसन एक आजार, ज्यामुळे जीवन बेकार.
• दारू पिणे आरोग्याला हानिकारक!
• सिगारेट ओढणे म्हणजे स्वतःला आगीत झोकून देणे.
• व्यसनमुक्त जीवन - आनंदी जीवन.
• व्यसन सोडा आणि जीवन जोडा.
• व्यसनमुक्तीकडे एक पाऊल, उज्ज्वल भविष्याची चाहूल.