सहभागी संकल्पना (Participatory Concept) स्पष्टीकरण:

सहभागी संकल्पना म्हणजे एखाद्या निर्णय प्रक्रियेत, योजनेच्या आखणीत, अंमलबजावणीत किंवा मूल्यांकनात संबंधित व्यक्तींना, गटांना किंवा समुदायांना सक्रियपणे सामील करून घेणे. यामध्ये केवळ वरच्या स्तरावरील निर्णयकर्तेच नव्हे, तर ज्यांच्यावर त्या निर्णयांचा किंवा प्रकल्पांचा परिणाम होणार आहे, त्यांनाही त्यांचे विचार, अनुभव आणि कल्पना मांडण्याची संधी दिली जाते.

या संकल्पनेचा मूळ उद्देश असा आहे की, जेव्हा लोकांना एखाद्या गोष्टीत सहभागी होण्याची संधी मिळते, तेव्हा त्यांना त्याची अधिक जबाबदारी वाटते आणि ते त्या कामाला अधिक यशस्वी करण्यासाठी प्रयत्न करतात. यामुळे घेतलेले निर्णय अधिक योग्य, सर्वसमावेशक आणि दीर्घकाळ टिकणारे ठरतात.

सहभागी संकल्पनेची प्रमुख वैशिष्ट्ये:

• समावेशकता (Inclusiveness): यात समाजातील विविध घटकांना, विशेषतः दुर्बळ आणि उपेक्षित गटांना, निर्णय प्रक्रियेत सामील करून घेतले जाते.
• पारदर्शकता (Transparency): सर्व माहिती आणि प्रक्रिया सर्वांसाठी खुली ठेवली जाते, जेणेकरून सहभागींना काय घडत आहे याची स्पष्ट कल्पना येते.
• समानता (Equity): प्रत्येक सहभागीला आपले मत मांडण्याची आणि ऐकले जाण्याची समान संधी मिळते.
• क्षमता निर्माण (Capacity Building): सहभागींना आवश्यक माहिती, कौशल्ये आणि संसाधने पुरवून त्यांना प्रभावीपणे सहभागी होण्यासाठी सक्षम केले जाते.
• मालकीची भावना (Sense of Ownership): लोक जेव्हा स्वतःच्या गरजा आणि आवडीनुसार प्रकल्पांची आखणी करतात, तेव्हा त्यांना त्याची स्वतःची मालकी वाटते आणि ते त्याची काळजी घेतात.

सहभागी संकल्पनेचे फायदे:

• चांगले आणि अधिक टिकाऊ निर्णय: स्थानिक गरजा आणि ज्ञानावर आधारित निर्णय घेतले जातात, जे अधिक प्रभावी असतात.
• अंमलबजावणीत सुलभता: लोक स्वतः निर्णयाचा भाग असल्याने, ते प्रकल्पाच्या अंमलबजावणीस अधिक पाठिंबा देतात.
• संघर्ष कमी होतात: सर्वांना सहभागी करून घेतल्यामुळे गैरसमज आणि मतभेद कमी होतात.
• विश्वास वाढतो: प्रशासन किंवा संस्था आणि समुदाय यांच्यातील विश्वास वाढतो.
• समुदायाचे सक्षमीकरण: लोकांना निर्णय घेण्याची आणि कृती करण्याची संधी मिळाल्याने त्यांच्यात आत्मविश्वास वाढतो.

उपयोगिता:

ही संकल्पना विविध क्षेत्रांमध्ये वापरली जाते, जसे की ग्रामीण विकास प्रकल्प, शहरी नियोजन, पर्यावरण व्यवस्थापन, शिक्षण, आरोग्य कार्यक्रम, धोरण निश्चिती आणि संशोधन. उदाहरणार्थ, ग्रामसभांमध्ये गावातील लोकांना एकत्र करून त्यांच्या गरजा आणि प्राधान्यांनुसार विकास योजना तयार करणे, हे सहभागी संकल्पनेचे उत्तम उदाहरण आहे.

थोडक्यात, सहभागी संकल्पना म्हणजे 'लोकांबरोबर, लोकांसाठी आणि लोकांकडून' काम करणे, जेणेकरून घेतलेले निर्णय आणि राबवलेले प्रकल्प अधिक प्रभावी, न्याय्य आणि शाश्वत ठरतील.