साहित्य प्रवाहांचा अभ्यास (Study of Literary Movements) म्हणजे विशिष्ट कालावधीत किंवा सामाजिक, सांस्कृतिक परिस्थितीत साहित्यात दिसणारे विशिष्ट ट्रेंड्स, शैली, विचार आणि अभिव्यक्तीच्या पद्धतींचा सखोल अभ्यास करणे होय. हा अभ्यास साहित्याची उत्क्रांती, त्यामागील प्रेरणा आणि समाजावर तसेच इतर कलांवर होणारा त्याचा परिणाम समजून घेण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचा आहे.

या अभ्यासाची प्रमुख वैशिष्ट्ये आणि महत्त्व खालीलप्रमाणे आहेत:

• साहित्यिक इतिहासाचे आकलन:

  साहित्य प्रवाहांचा अभ्यास आपल्याला साहित्याच्या कालक्रमानुसार विकासाची माहिती देतो. प्रत्येक प्रवाह कोणत्या सामाजिक, राजकीय किंवा सांस्कृतिक परिस्थितीत उदयास आला आणि तो कसा विकसित झाला हे समजण्यास मदत होते.

• वैशिष्ट्यांचे विश्लेषण:

  प्रत्येक साहित्य प्रवाहाची स्वतःची काही विशिष्ट वैशिष्ट्ये असतात, जसे की लेखनशैली, विषय, भाषेचा वापर, सादरीकरणाची पद्धत आणि त्यातून व्यक्त होणारे विचार. या वैशिष्ट्यांचे विश्लेषण करून त्या प्रवाहाचे स्वरूप स्पष्ट होते.

• सामाजिक आणि सांस्कृतिक संदर्भ:

  साहित्य हे समाजाचा आरसा असते. साहित्य प्रवाहांचा अभ्यास करताना त्या काळातील सामाजिक, राजकीय, आर्थिक आणि सांस्कृतिक परिस्थितीचाही अभ्यास केला जातो. यातून साहित्यावर बाह्य घटकांचा कसा परिणाम होतो, हे समजते.

• लेखकांचा आणि कृतींचा संबंध:

  एका विशिष्ट प्रवाहातील अनेक लेखक समान विचार किंवा शैलीने लेखन करत असतात. या अभ्यासातून त्या लेखकांमधील साधर्म्य आणि त्यांच्या कृतींमधील समान धागे ओळखता येतात.

• साहित्याची दिशा निश्चित करणे:

  कोणता प्रवाह कोणत्या दिशेने गेला, त्याचे परिणाम काय झाले आणि त्याने पुढील प्रवाहासाठी कशी पार्श्वभूमी तयार केली, याचा अभ्यास करणे महत्त्वाचे ठरते.

साहित्य प्रवाहांचा अभ्यास कसा केला जातो?

• कालानुक्रमिक मांडणी:

  साहित्य प्रवाहांची त्यांच्या उदय आणि अस्त यांच्या कालक्रमानुसार मांडणी केली जाते.

• मुख्य प्रवर्तक आणि त्यांच्या कृती:

  प्रत्येक प्रवाहातील महत्त्वाचे लेखक, कवी आणि त्यांच्या गाजलेल्या साहित्यकृतींचा अभ्यास केला जातो.

• विषय आणि आशय विश्लेषण:

  प्रवाहातून मांडले गेलेले मुख्य विषय, विचार आणि सामाजिक संदेश यांचा अभ्यास केला जातो.

• शैली आणि भाषा अभ्यास:

  त्या प्रवाहातील लेखकांनी वापरलेली विशिष्ट लेखनशैली, भाषेचा बाज, अलंकार आणि अभिव्यक्तीची पद्धत यांचा अभ्यास केला जातो.

• तुलनात्मक अभ्यास:

  एका प्रवाहाची दुसऱ्या प्रवाहाशी तुलना करून त्यातील वेगळेपण आणि साम्ये शोधली जातात.

मराठी साहित्यातील काही प्रमुख प्रवाह (उदाहरणादाखल):

• संत साहित्य प्रवाह:

  (उदा. संत ज्ञानेश्वर, संत तुकाराम, संत नामदेव) भक्ती, आध्यात्म, समता आणि लोकशिक्षणावर भर.

• पंडित कवींचा प्रवाह (पंत साहित्य):

  (उदा. मोरोपंत, वामन पंडित) संस्कृतप्रचुर भाषा, आलंकारिक लेखन, पौराणिक कथांवर आधारित काव्य.

• शाहिरी साहित्य प्रवाह:

  (उदा. राम जोशी, परशराम) लावणी आणि पोवाड्यांच्या माध्यमातून मनोरंजन आणि पराक्रमाचे वर्णन.

• आधुनिक साहित्याची सुरुवात:

  (१९व्या शतकातील) केशवसुत (आधुनिक कवितेचे जनक), हरिभाऊ आपटे (आधुनिक कादंबरीचे जनक) यांच्या माध्यमातून नवीन विचार, पाश्चात्त्य साहित्य शैलींचा प्रभाव.

• रोमँटिक साहित्य प्रवाह:

  (उदा. बालकवी, गोविंदाग्रज) निसर्गप्रेम, भावोत्कटता, वैयक्तिक भावनांना प्राधान्य.

• वास्तववादी साहित्य प्रवाह:

  समाजातील वास्तवाचे, समस्यांचे चित्रण. (उदा. अण्णाभाऊ साठे, ना. धों. महानोर).

• ग्रामीण साहित्य प्रवाह:

  (उदा. व्यंकटेश माडगूळकर, द. मा. मिरासदार, आनंद यादव) ग्रामीण जीवन, समस्या, संस्कृतीचे चित्रण.

• दलित साहित्य प्रवाह:

  (उदा. नामदेव ढसाळ, राजा ढाले, दया पवार) दलित समाजाच्या वेदना, संघर्ष, अन्याय आणि हक्कांबद्दलची जाणीव.

• स्त्रीवादी साहित्य प्रवाह:

  (उदा. ताराबाई शिंदे, दुर्गा भागवत, इ