‘ स्वरसप्तक ’. स्वर म्हणजे एका ठराविक स्थिर कंपनसंख्येचा ध्वनी. भारतीय संगीतात षड्ज (सा), ऋषभ (रे), गांधार (ग), मध्यम (म), पंचम (प), धैवत (ध) आणि निषाद (नी) असे सात मूळ स्वर (सप्तक) मानले गेले आहेत. पाश्चात्त्य संगीतातही डो, रे, मी, फा, सो, ला, सी (C, D, E, F, G, A, B) असे सात स्वर आहेत. कोणतेही सप्तक व्यक्त करीत असताना ते ज्या स्वरापासून सुरू होते, त्याच स्वरावर (पुढच्या सप्तकाच्या पहिल्या स्वरावर) जाऊन थांबते. उदा., सा-रे-ग-म-प-ध–नी-सा. म्हणजे असे एकूण आठ स्वर होतात. पाश्चात्त्य संगीतात या क्रमास ‘ ऑटिव्ह ’ (आठ) अशी संज्ञा दिली आहे. असे असले, तरी जेव्हा सात किंवा त्यांपेक्षा कमी किंवा अधिक स्वरांचा विचार होतो, तेव्हा सप्तक या शब्दाचा अर्थ फक्त सात स्वरांचा समूह असा मर्यादित न घेता एखाद्या संगीतरचनेत येणारे आरोही किंवा अवरोही सर्व स्वर असा व्यापक अर्थाने येथे घेतला आहे.

हिंदुस्थानी संगीतातील सात मुख्य स्वरांपैकी षड्ज आणि पंचम हे स्वर अचल असतात. ऋषभ, गांधार, धैवत आणि निषाद हे स्वर शुद्ध आणि कोमल या दोन चल स्वरूपांत व्यक्त होतात, तर मध्यम हा स्वर शुद्ध आणि तीव्र असा स्पष्ट होतो. याप्रमाणे हिंदुस्थानी संगीतातील पायाभूत सप्तक पुढीलप्रमाणे : षड्ज (सा), कोमल ऋषभ (रे), शुद्ध ऋषभ (रे), कोमल गांधार (ग), शुद्ध गांधार (ग), शुद्ध मध्यम (म), तीव्र मध्यम (म), पंचम (प), कोमल धैवत (ध), शुद्ध धैवत (ध), कोमल निषाद (नी), शुद्ध निषाद (नी) आणि षड्ज (सा) पुढील सप्तकातील. [⟶ संगीत, हिंदुस्थानी ].

भारतीय संगीतात सप्तस्वरांचा संबंध निसर्गातील ध्वनींशी जोडला आहे. जसे षड्ज — मोराचा आवाज ऋषभ — चातक पक्ष्याचा आपल्या जोडीदाराला साद घालण्याचा आवाज गांधार — शेळीच्या ओरडण्याचा आवाज मध्यम — करकोच्याचा आवाज पंचम — कोकिळेची कुऽ हुऽ धैवत — घोड्याच्या खिंकाळण्याचा आवाज निषाद — हत्तीचे ओरडणे.

भारतीय संगीतात एखाद्या स्वरसप्तकाचा पहिला स्वर म्हणजे षड्ज असतो. षड् म्हणजे संस्कृत भाषेत सहा. मूळ स्वरापासून सप्तकातील पुढील स्वर जन्म घेतात, म्हणून त्या स्वराला षड्ज असे म्हटले आहे. पाश्चिमात्य संगीतातही स्वरसप्तकाच्या बाबतीत हीच कल्पना आहे. यात स्वरसप्तके एका पूर्ण स्वराच्या अंतराने किंवा अर्ध्या स्वराच्या अंतराने व्यक्त होतात. या संगीतप्रकारात C हा प्रतिसेकंद २४० कंपने देणारा स्वर आधारभूत मानला गेला आहे. पूर्वीच्या काळी भारतीय संगीतात असे प्रमाणीकरण झाले नव्हते. असे म्हणतात की, भारतीय संगीतातील मूळ सप्तक तीन स्वरांचेच होते. त्यानंतर ते सात स्वरांमध्ये विकसित झाले. पुढे दोन स्वरांमधील सूक्ष्म स्वर (श्रुती) विकसित झाले आणि ते स्केल बावीस श्रुतींमध्ये विभागले गेले. अनेक भारतीय संगीतकारांनी सप्तक म्हणजे एखाद्या रागाचे किंवा थाटाचे प्राथमिक रूप मानले आहे.

सप्तकातील स्वर:

त्यांची नावे:

हे स्वर भारतीय शास्त्रीय संगीताचा आधार आहेत.