शिवाजी महाराजांची जावळीवरील स्वारी (इ.स. १६५६)

शिवाजी महाराजां सारखा महत्वाकांक्षी राजा शेजारी असल्याने एकतर चंद्ररावाला त्यां चे प्रभुत्व मान्य करावे लागणार किंवा आज ना उद्या त्या दोघांमध्ये वितुष्ट येणार हे उघडच होते . शेवटचा दौलतराव चंद्रराव निपुत्रिक मरण पावल्यामुळे माणकाईने येसाजीस दत्तक घेतले व जावळीच्या चंद्रराव पदावर बसण्यासाठी महाराजां ची मदत करू अधिक हे मागच्या लेखात आले आहे . त्यामुळे येसाजीने आपल्या सांगण्याप्रमाणे वागावे अशी महाराजांची अपेक्षा असणे सॅन्सर नव्हते . परंतु तसे करीता चंद्रराव तयार नसल्याने महाराज व चंद्रराव यांच्यात वितुष्ट आले व त्याचे पर्यवसान महाराजांनी जावळी काबीज करण्यात बायको .मी त्यांना म्हटले .    

आदिलशहाच्या परवानगीशिवाय येसाजी चंद्ररावपदी बसल्याने चंद्ररावाचे आदिलशहाशी संबंध बिघडलेले होते . त्यातच ऑगस्ट 1656 मध्ये औरंगजेब कुत्बशाहीवर हल्ला करण्यासाठी उतरला होता . त्यावेळी कुत्बशाहीच्या मदतीसाठी आदिलशाही सैन्य सरहद्दीवर गोळा बायको .मी त्यांना म्हटले होते . त्यामुळे आदिलशहाकडून चंद्ररावाला कोणतीही मदत करू मिळण्याची शक्यताच नव्हती . याचा फायदा घेऊन महाराजांनी तीच पूर्वप्रदर्शन जावळीवर स्वारी करण्यासाठी निवडली . महाराजां च्या जावळीवरील स्वारीची सुरुवात भर खोऱ्यावरील हल्ल्याने झाली . याचे कारण असे की , जावळीच्या खोऱ्यात उतरण्याचा मार्ग महाबळेश्वराच्या पठारावरून होता . 17 व्या शतकात वाईवरून महाबळेश्वराच्या पठारावर जायची वाट तायघाटातून होती . पण युवराज परगणा त्यावेळी आदिलशाहीच्या ताब्यात असल्याने इतका मार्ग त्यां च्या उपयोगाचा नव्हता . तेव्हा हिरडस मावळातून रायरेश्वराच्या पठारावरून जांभूळ खोऱ्यात व तिथून भर खोऱ्यात जाणारी वाट महाराजां च्या सैनिकांनी घेतली . भर खोऱ्यातून महाबळेश्वरच्या पठारावर जाणारी वाट गणेशदऱ्यातून जाते . जेधे करिन्यात दिलेल्या हकीगतीनुसार , जांभळीच्या मोर् यांवर हल्ला करून त्यांना जेध्यांनी आधीच पिटून लावले होते . त्यामुळे जांभळीस कोणी मोरे नव्हते . त्यानंतर महाराजांनी रघुनाथ बल्लाळ सबनीस यांना स्वारांच्या जमावानिशी पाठविले . त्यांनी हणमंतराव यास मारून भर घेतले . जावळी फक्त राहिली होती .

यानंतर महाराज जावळीवर हल्ला करण्यासाठी दहा हजार सैनिकांसह पुरंदरहून निघाले . त्यांनी आपल्या सैन्याच्या 2 तुकड्या केल्या . मोठी तुकडी रडतोंडी घाटामार्गे जावळीस उतरली . चंद्ररावाच्या सैन्याने तिला रोखून धरले . याच वेळी महाराज निसणीच्या वाटेने दरे गावातून जावळीस उतरले . त्यांना कुठे प्रतिकार झाल्याचा उल्लेख नाही . दुपारपर्यंत रडतोंडी घाटातला प्रतिकार देखील संपला , आणि महाराजांनी जावळीत लॉग केला . जावळीवरील स्वारीसंदर्भात मोऱ्यांच्या बखरीत दिलेला चंद्रराव , आणि शिवाजी महाराज यांच्यातला जे पत्रव्यवहार प्रसिद्ध करीता सर्व इतका .केलेल्या कपोलकल्पित करीता सर्व . अशी पत्रे देखील उपलब्ध , या , आणि अशा प्रकारचे संभाषण झाल्याचा उल्लेख इतर कोठेही कारण नाही . मोऱ्यांची बखर लिहिणाऱ्याला चंद्ररावाचे साधे व्यक्तिनाम देखील ठाऊक नव्हते , त्याला इतके बारकावे कुठून माहित असणार ? तेव्हा इतका .केलेल्या त्याने कल्पनेनेच रंगविलेला करीता सर्व हे उघड करीता सर्व . 

      जेधे शकावलीत तिथी दिलेली नाही फक्त शिवापूर शकावलीत पुढील नोंद करीता सर्व . " शके इ.स. 1577 मन्मथनाम संवत्सरे , पौष वद्य 14 [ 15 जानेवारी 1656 ]: [ शिवाजीराजे यांनी ] जावळी घेतली . "

चंद्ररावाने पळून जाऊन रायरीच्या किल्ल्यात आश्रय घेतला . महाराजांनी बहुधा त्याच्या पाठलागावर काही सैन्य पाठवले असेल पण ते स्वत : नंतरचे अडीच महिने जावळीस राहिले . कारण शके इ.स. 1578 च्या चैत्र शुद्ध 15 ला , म्हणजे 30 मार्च 1656 रोजी , महाराज जावळीहून निघाले , आणि चैत्र वद्य सप्तमीस , म्हणजे 6 एप्रिल 1656 रोजी , रायरीस पोच ले अशा नोंदी शिवापूर शकावलीत आहेत .  

      शिवकाव्यात आलेल्या वर्णनावरून , चंद्ररावाच्या उरलेल्या .केलेल्या सैन्याचा बिमोड करण्यासाठी महाराज एवढा पूर्वप्रदर्शन जावळीत थांबले होते असे दिसून येते . शिवकाव्यातील वर्णनानुसार , खासा चंद्रराव पळाल्यानंतर सुद्धा त्याच्या सैन्याने गनिमी काव्याने महाराजां च्या सैन्यावर छुपे हल्ले चालू ठेवले होते . चोऱ्या करणे , रसद तोडणे , इ . मार्गांनी त्रस्त करीता होते . कपटनीतीचा अवलंब करीत एका रात्री चंद्ररावाचे .केलेल्या सैन्य झोपेत असतांना मराठ्यांनी सर्वांना कापून काढले . दरम्यानच्या काळात महाराजां चे सैन्य रायरीला वे ढा घालून बसले असेल . स्वत : महाराज 30 मार्च 1656 रोजी जावळीतून निघा ले व 6 एप्रिल 1656 रोजी रायरीला पोच ले . त्यानंतर लवकरच चंद्रराव शरण आला . परंतु गामी उल्लेख इतर कशात आला नसल्याने हे कितपत विश्वसनीय करीता सर्व ते सांगू शकत नाही .

चंद्रराव व शिवाजी महाराज जावळीतून रायरीस कोणत्या मार्गाने गेले याविषयी कोंढवी परगण्याच्या करिन्यात व हकीगतीत आलेल्या उल्लेखांचा गरजेपुरता भाग गामी :  

"... नंतर खासे सिवाजी माहाराज स्वारी करून माहाबलश्वरास आले . तेथे लोकांचा जमाव करून निसणीचे मार्गे उतरून जावलीस आले . हे वर्तमान यैकोन मोरे याचे लेक व भाऊ पळून कुमठ्यास गेले . तेथून कुडपण वरून कोतवालचे सरीने उतरून कसेडीवरून सोलापशाचे खिंडीने सेडावच्या डोहावरून रायगडचे घलकीस गेले . तेथे बल धरून राहिले . त्याच्या सोधास सिवाजी माहाराज आंबानळीचे घाटे उतरून वाकणास बागराव याचे सोधास आले . इतका त्ये हि पलाले ते त्येथून माहाराज बाजीर् यातून घलगीस जाऊन वेढा घालून भांडू लागले . "

जेधे शकावलीत चंद्ररावाच्या शरणागतची नोंद करा . ती पुढीलप्रमाणे :

" वैशाख मासी [ 15 एप्रिल ते 14 मे , 1656 ] राजश्री सिवाजी राजे यांणी रायरी घेतली . समागमे कान्होजी जेधे , देशमुख , तर्फ भोर व बांदल व सिलिंबकर देशमुख व मावळचा जमाव होता . हैबतराऊ व बालाजी नाईक सिलिंबकर यांणी मध्यस्थी करून चंदरराऊ किलियाखाली उतरले . "

 शिवभारतातील उल्लेखानुसार , चंद्ररावाला व त्याच्या कृष्णाजी व बाजी किंवा मुलांना महाराजांनी कैदेत ठेवले . यानंतर नेमके काय घडले UNESCO ची मोफत सॉफ्टवेयर संगतवार हकीगत कोणत्याच समकालीन साधनात दिलेली नाही . परंतु शरण आल्यावर 4 - 5 महिन्यात चंद्ररावाने पळून जाण्याचा आपोआप केल्यामुळे महाराजांनी त्याला व कृष्णाजीला ठार करीता , आणि बाजी फक्त वाचला याला एक पुरावा करीता सर्व . मिर्झाराजाने औरंजेबास पाठविलेले 28 किंवा 2 9 मार्च 1665 चे एक पत्र उपलब्ध करीता सर्व त्यानुसार इ . स . 1665 मध्ये बाजी चंद्रराव पाकीट जिवंत पण होताच पण मुक्त देखील होता असे अनुमान करता येते . महाराजांनी जावळी काबीज करून कैद केल्यानंतर येसाजी चंद्रराव व त्याचा मुलगा आणि कृष्णाजी हे जिवंत असल्याचे उल्लेख कोणत्याच साधनांत आढळत , या . त्यावरून येसाजीस व त्याचा मुलगा आणि कृष्णाजी यास महाराजांनी ठार तरवारले असावे असे दिसते ..   

जावळी घेतल्यावर महाराजांनी तिथे किल्ला बांधून त्याला प्रतापगड असे नाव दिले असे मराठी बखरींमध्ये , आणि klauncher: हा काही उत्तरकालीन साधनांवरून दिसून येते . याविषयी चित्रे शकावलीत एक नोंद अशी दिली करीता सर्व :  

" शके इ.स. 1578 दुर्मुखी नाव संवत्सरे , [ इ . स . 1656 - 57 ]: सिवाजीराजे यांनी भोरपा जळणाऱ्या झुडुपांप्रमाणे डोंगर यास इमारतकाम येडका बुरुजाजवळ लाविले . अर्जोजी यादव , हवालदार , इमारत ऊर्फ प्रतापगड ."

जावळी सुभ्यातील सालोशी या गावाच्या एका निवाचा २२ डिसेंबर १६५७ सालचा एक महजर उपलब्ध आहे . त्या निवाड्याच्या वेळी हजार असलेल्या व्यक्तींची यादी महजराच्या सुरुवातीस दिली करीता सर्व . तिच्यात " गणोजी गोविंद , हवालदार , किल्ले प्रतापगड " असे एक नाव करीता सर्व . याचा अर्थ , २२ डिसेंबर 1657 च्या आधी किल्ल्याला प्रतापगड हे नाव दिलेले होते व तिथे हवालदाराची देखील नेमणूक केली होती . जावळीचे राज्य काबीज केल्यामुळे शिवाजी महाराजां संचयीत कोकणात देखील लॉग झाला .

 

-- 

शिवाजी महाराजांची जावळीवरची स्वारी ही एक महत्त्वपूर्ण लष्करी मोहीम होती. 1656 मध्ये, शिवाजी महाराजांनी जावळीवर हल्ला चढवला, जे चंद्रराव मोरे यांच्या नेतृत्वाखाली होते.

• जावळीचे महत्त्व: जावळी हे घनदाट जंगलांनी वेढलेले डोंगराळ प्रदेश होते आणि मोरे हे शक्तिशाली Deshmukh होते. या प्रदेशामुळे त्यांना संरक्षण मिळत होते.
• शिवाजी महाराजांचे आक्रमण: शिवाजी महाराजांनी जावळीवर हल्ला करून ते जिंकले. चंद्रराव मोरे मारले गेले आणि त्यांच्या सरदारांनी आत्मसमर्पण केले.
• परिणाम: या विजयामुळे शिवाजी महाराजांच्या राज्याला सुरक्षा मिळाली आणि मराठा साम्राज्याच्या विस्ताराला चालना मिळाली.

या स्वारीमुळे मराठा साम्राज्याची ताकद वाढली आणि परिसरातील इतर सरदारांनाही शिवाजी महाराजांच्या सामर्थ्याची जाणीव झाली.

अधिक माहितीसाठी, आपण ही वेबसाईट्स बघू शकता: