कवयित्री सावित्रीबाईची ओळख करून देणारी कविता

सावित्रीबाई फुले तुम्हाला शिक्षक, समाजसुधारक म्हणून माहीत आहेत. पण त्या कवयित्रीचा संबंध आहे. त्यांचा वर्च २३ व्या वर्षाचा त्यांचा 'काव्यफुले' कवितासंग्रह प्रसिद्ध होता. कविता कविता कविता कविता कविता कविता कविता कविता कविता कविता कविता सावित्रीबाईंच्या अशा काही कविता.

सावित्रीबाई फुले आद्य भारतीय शिक्षक आहेत. जोतिबांच्या खांडिला खांदा लाऊन बदलल्याची चळवळ त्यांनी चालवली. भारताची पहिली यात्रा त्यांनी सुरू केली. हिच देशांत प्रथम अक्षर साक्षरता अभियान चालवलं. फसवल्या गेलेल्या ब्राह्मण विधवांच्या बालान्तासाठी आणि त्यांच्या मुलांच्या संगोपनासाठी बालहत्या प्रतिबंधक गृह कलान. सत्यशोधक प्रवासची चळवळ चालवली. जर्सीला हौद स्पष्टीकरण उघडते बालविवाहांना विरोध केला. विधवाचा पुनर्विवाह घडला. एक ब्राह्मण विधवेचा मुलगा दत्तक मुलगा त्याला डॉक्टर बनवलं. त्या त्या आंतरिक आंतरिक लग्नाने दिलं. 

जोतिबनेस नंतर त्यांनी सत्यशोधक केली धुरा सांभाळी. लवकरात लवकर मदत केली. प्लेग्लिट ​​आजाहल्की सेवा केली. आजचा दिवस हे सारं तुम्हाला माहीत असतं. पण सावित्रीबाई उत्तम उत्तम कवयित्री. त्यांनी संपादन करून चांगले डॉल्युमिनेशन करून ठेवले. त्यांनी एकूण पाच पुस्तके लिहिली. अशी,

'काव्यफुले' किंवा १८५४ मध्ये प्रकाशित झालेल्या सावित्रीबाईंच्या नवीन काव्यसंग्रहात एकूण ४१ कविता आहेत. सावित्रीबाईंची निसर्गशास्त्रीय, सामाजिक, बोधपर आणि ऐतिहासिक अशा कविता आहेत.

'जोतिबांची भाषा' हे पुस्तक सावित्रीबाईंनी संपादित केवंय. तेच संपादन चार्ल्स जोशी ने नोंदवले आहे. हे पुस्तक २५ डिसेंबर १८५६ ला प्रसिध्द केले गेले. मराठी जोतीरावांची चार भाषा आहेत.

‘सावित्रीबाईंनी जोतीरावांना लिहिलेली पत्रे’ नावाचंही पुस्तक सावित्रीबाईंच्या नावाने प्रसिद्ध झालं. यात त्यांनी एकूण तीन पत्रे असून ती नायगाय आणि ओतूरहून लिहिलेली आहेत. 

‘मातुश्री सावित्रीबाईंची भाषणे’ हे पुस्तक १९८२ मधे आलं. या पुस्तकात उद्योग, विद्यादान, सदाचरण, व्यसने, कर्ज या विषयांवरील भाषणं आहेत. याचं संपादन शास्त्री नारो बाबाजी महाघट पानसरे पाटील यांनी केलंय. बडोद्याच्या वत्सल प्रेसने हे पुस्तक प्रकाशित केलंय.

‘बावनकशी सुबोध रत्नाकर’ या कवितासंग्रहात सावित्रीबाईंनी देशाचा इतिहास काव्यरुपाने सांगितलाय. जोतीरावांच्या कार्याचं चित्रणही त्यात केलंय. यामधे ५२ रचना आहेत. हे काव्य जोतीरावांच्या मृत्यूनंतर १८९१ मधे प्रसिद्ध झालं. १८९२ मधे ते पुस्तकरुपाने आलं. 

सावित्रीबाईंचं समग्र साहित्य आज उपलब्ध आहे. त्याची नवी आवृत्ती आजच प्रसिद्ध झालीय. त्यात कवयित्री सावित्रीबाईंची ओळख करून देणाऱ्या या पाच कविता,

पेशवाई

पुढे पेशवाई तिचे राज्य आले 

अनाचार देखी अती शूद्र भ्याले 

स्वथुंकी थुंकाया गळा गाडगे ते 

खुणा नाश या ढुंगणी झाप होते

स्वराज्यी स्वधर्मी परी व्याघ्र दाढी 

असंतोष त्यांचा कुणाही न काढी 

प्रजेला एकसारखे वागवीती

तरी शूद्र सारे स्वधर्मी रहाती

तुला बोलवी रावबाजी धनी ग 

स्वपत्नीस धाडी निर्लाजा पती ग

छळे ब्राम्हणाला अशी स्रैणशाही 

मुखा बोलती ही जळो पेशवाई

पहा शंकराचे लुटी पूज्य क्षेत्र 

अशी माजली पेशवाई विचित्र

पुढे जाहली मूर्खसत्ता विनाश 

नसे दु:ख कोणा नसे सुख आस 

छळी स्त्रीस शूद्रा बहू पेशवाई

अशा कारणे इंग्रजी राज्य होई

ध्वजा इंग्रजी लाविता बाळ नातू 

तया निंदता रोरवातील जंतू

मिळे इंग्रजी फूस शूद्रादिकांना

लढाई कराया जमे जाति नाना

पराभूत हो पेशवाई करुनी 

तिथे आणती शूद्र आंग्लाई शहाणी

इंग्रजी माऊली

पेशवाई गेली

इंग्रजी माऊली आली

निराशेचा गर्द अंधार

नरक स्वर्गाचे भय अनिवार 

न्यूनगंडाचे मनी विचार

अशा या काळी, इंग्रजी माऊली आली

दूर फेकुनि रुढी द्यारे 

परंपरेची मोडून दारे

लिहीणे वाचणे शिकूण घ्यारे

छान वेळ आली.... इंग्रजी माऊली आली

भटधर्मांच्या क्लृप्त्या नाना

अज्ञानामुळे शूद्रजनांना  

पिळती छळती बहु तयांना 

पेशवाई मेली.... इंग्रजी माऊली आली

भटशाहीचे राज्य जळाले 

शहाणे इंग्रज विजयी झाले

शूद्र जनांना हित हे ठरले

मनूस्मृती मेली.... इंग्रजी माऊली आली

शूद्र जनांना ज्ञान सावली 

अतिशूद्रांची पालनवाली

इंग्रज सत्ता सुखकर झाली

भयानकता गेली.... इंग्रजी माऊली आली

देश इंडिया नाही कुणाचा 

इराणी बहान यवन हुणांचा 

असा खरा तो इंडिया रक्ताचा

ठोक रे आरोळी.... इंग्रजी माऊली आली

शूद्रांचे दुखणे (अनुष्टुभ)

दोन हजार वर्षांचे शूद्रा दुखणे लागले

ब्रम्हविहित सेवेचे भू-देवांनी पछाडले 

अवस्था पाहुनि त्यांची होय शब्दी मन उठे 

सुलभ मार्ग कोणता काय विचारे बुध्दी अटे

शूद्रांना सांगण्याजोगा आहे शिक्षण मार्ग हा

शिक्षणाने मनुष्यत्व पशूत्व हाटते पहा

मानव आणि सृष्टी

पाऊस पडला शिवारात या निर्मल झाली सृष्टी

फळाफुलांना कडधान्यांना पोषक देई पुष्टी

झिमझिम येई पाऊस पडतो बहरली सृष्टी सारी 

फळाफुलांचा वेलबुट्टीचा नेसते शालू भारी 

कोकीळ गाते कहुकहुनी मोर डोलुनी नाचे

फुलाभोवती आनंदाने फीरती भुंगे चांचे 

सुंदर सृष्टी मानव सुंदर जीवन सारे

सद्भावाच्या पर्जन्याने बहरुनी टाकू 'वा'रे

       मानवी जीवन विकसूया 

       भय चिंता सारी सोडुनि या 

       इतरा जगवू स्वत: जगूया 

मानवप्राणी निसर्गसृष्टी द्वय शिक्क्याचे

एकच असे ते म्हणुनि सृष्टीला शोभवु मानव लेणे

आपण खरंच सावित्रीच्या लेकी आहोत का?

शेणगोळ्यांची फुलं करणाऱ्या सावित्रीबाईंची शौर्यगाथा

  

बावनकशी सुबोध रत्नाकर या काव्यसंग्रहाच्या कवयित्री Janabai (जनाबाई) आहेत.

संत जनाबाई या नामदेवांच्या समकालीन असलेल्या वारकरी संप्रदायातील एक महत्त्वाच्या कवयित्री होत्या. त्यांनी अनेक अभंग लिहिले, त्यापैकी हा काव्यसंग्रह प्रसिद्ध आहे.